Tag: εργασία

Η δουλειά μετά (την τρομοκρατία) 4

Σάββατο 12 Σεπτέμβρη. Τι ήταν εκείνο που θύμωσε τόσο πολύ τα αγγλικά αφεντικά κάπου στον 19ο αιώνα απέναντι στις υφάντρες που δούλευαν στο σπίτι έτσι ώστε να αποφασίσουν να στήσουν δικούς τους αργαλειούς, σε δικούς τους χώρους, τραβώντας την ειδικευμένη εργασία έξω απ’ το σπίτι, για να την μαντρώσουν στις πρώτες μανιφακτούρες; Πριν τους έδιναν τα υλικά, έκλειναν συμβόλαια παράδοσης συγκεκριμένης ποσότητας υφασμάτων σε συγκεκριμένο χρόνο, και πλήρωναν σταδιακά μέχρι την στιγμή της τελικής παραλαβής και την εξόφληση. Τι ήταν όμως εκείνο που δεν πήγαινε καλά;

Η εργατική αρνητικότητα. Δουλεύοντας στα σπίτια τους και άρα έξω απ’ τον άμεσο έλεγχο του εμπόρου / παραγγελιοδόχου, οι υφάντρες εύρισκαν διάφορες δικαιολογίες και προφάσεις για να καθυστερούν, ζητώντας επιπλέον λεφτά. Συνήθως «χαλούσε ο αργαλειός»… Μ’ άλλα λόγια ο παραγγελιοδόχος δεν μπορούσε να ελέγξει την εργατική αποδοτικότητα. Μπροστά σ’ αυτό το εμπόδιο το πρωτόλειο κεφάλαιο, πέρα απ’ την μορφή «χρήμα» και την μορφή «εμπόρευμα» έπρεπε να ολοκληρωθεί με την μορφή «πάγιο κεφάλαιο»: κτίρια και μηχανές ιδιοκτησίας του αφεντικού, σ’ έναν συγκεκριμένο τόπο εργασίας, με ωράρια και – κυρίως – έναν κάποιο έλεγχο.

Αυτή η πρώιμη μορφή δουλειάς στο σπίτι που οδήγησε στα θρυλικά υφαντουργεία του Μάτζεστερ και του Όλνταμ, κατέγραψε και το μόνιμο «εκ γενετής» πρόβλημα του καπιταλισμού: τον εργοδοτικό έλεγχο πάνω στους χρόνους και τους ρυθμούς εργασίας. Όλες οι τεχνολογικές καινοτομίες, όλοι οι μηχανολογικοί νεωτερισμοί που εφαρμόστηκαν στην οργάνωση της παραγωγής απ’ τον Ταίηλορ και μετά, και εφαρμόζονται μέχρι σήμερα και αύριο, έχουν το ίδιο ζητούμενο: τον αποτελεσματικότερο έλεγχο στον χρόνο, στον ρυθμό, στην «απόδοση» της εργασίας.

Στο ίδιο διάστημα (απ’ τα πρώτα εργοστάσια στον 19ο αιώνα μέχρι και το τέλος της 3ης βιομηχανικής επανάστασης) η δουλειά στο σπίτι δεν εξαφανίστηκε. Ανάλογα με την περίοδο, την διάρθρωση της παραγωγής, τα τεχνικά μέσα και το συνολικό πραγματικό σύνταγμα των ταξικών σχέσεων, συνέχισε να υπάρχει λίγο πολύ στην περίμετρο της βασικής και συμβασιοποιημένης μισθωτής σχέσης. Υποκείμενη ωστόσο σε όλο και πιο αυστηρούς έως ασφυκτικούς ελέγχους, είτε σαν «σύμβαση έργου» είτε σαν «δουλειά με το κομμάτι»: αυστηρά χρονικά όρια, αυστηρά συμβόλαια, ρήτρες μη έγκαιρης παράδοσης, κλπ. Με δυο λόγια, ένα μέρος απ’ τις γνώσεις γύρω απ’ τον έλεγχο της εργασίας που τα αφεντικά αποκτούσαν και εφάρμοζαν στους όχι οικιακούς χώρους / χρόνους εργασίας (στα εργοστάσια δηλαδή) μεταφερόταν στον έλεγχο και της δουλειάς στο σπίτι. Συναρμολόγηση παιχνιδιών ή ρολογιών τοίχου; Αρχιτεκτονικά σχέδια ή μακέτες; Μεταφράσεις ή επιμέλειες κειμένων; Ράψιμο ή ζαχαροπλαστική; Αυτά και άλλα περιεχόμενα δουλειάς στο σπίτι απόκτησαν (ή αυτό ήταν πάντα ο στόχος) την ένταση και την επίβλεψη της τυπικής «γραμμής παραγωγής», παρότι βρίσκονταν μακριά απ’ τους τοίχους του τυπικού εργοστάσιου.

Και, εννοείται, θεωρούνταν εργολαβίες…

Η δουλειά μετά (την τρομοκρατία) 5

Σάββατο 12 Σεπτέμβρη. Η εξελιγμένη (νομικά, τεχνικά, ιδεολογικά) δυνατότητα των σύγχρονων αφεντικών να ελέγχουν εκείνο που δεν μπορούσαν οι μακρινοί τους πρόγονοι, την δουλειά στο σπίτι (εννοημένη σαν εργολαβία), είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο πρέπει να εννοηθούν οι καινούργιες μορφές της: η δικτυωμένη κατ’ οίκον εργασία, για τον 21ο αιώνα.

Πριν απ’ όλα ένα μάθημα απ’ το παρελθόν, που παραμένει διδακτικό. Με την δουλειά στο σπίτι δεν επεκτείνεται η οικειότητα της κατοικίας πάνω στην εργασία, ακόμα κι αν αρχικά έτσι φαίνεται. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα συμβαίνει το αντίθετο: η αποξένωση της εργασίας επεκτείνεται στους οικείους χώρους / χρόνους. Δεν γίνεται η δουλειά χουζουρλίδικη – γίνεται το σπίτι εργοτάξιο.

Ένα πρώτο ερώτημα τώρα είναι κατά πόσον (και ως πιο βαθμό) η δουλειά μέσω υπολογιστών και δικτύων είναι ελέγξιμη (απ’ τους εργοδότες, τους προϊστάμενους, κλπ). Η απάντηση είναι γνωστή, πριν καν τεθεί ζήτημα «τον υπολογιστή σου και στο σπίτι»! Προφανώς και είναι! Οι επικοινωνίες 5ης γενιάς, με τις ταχύτητες και τους όγκους δεδομένων που υπόσχονται, θα κάνουν αυτόν τον έλεγχο ρουτίνα. Μηχανική ρουτίνα: κάποιος έξυπνος αλγόριθμος, προσαρμοσμένος στο αντικείμενο της Α ή της Β δουλειάς, θα κάνει παιχνιδάκι τον έλεγχο του χρόνου, του ρυθμού και της αξιοπιστίας στην εργασιακή χρήση οποιουδήποτε pc, είτε αυτός βρίσκεται στο γραφείο, είτε στο σπίτι, είτε στην ταράτσα, είτε στην τουαλέτα.

Ένα δεύτερο ερώτημα αφορά αυτό: κατά πόσον η «φυσική απουσία» είτε του εργοδότη είτε του προϊστάμενου στις δουλειές που γενικά θεωρούνται διανοητικές (τριτογενής τομέας), εφόσον αυτές θα γίνονται από το σπίτι, θα επιτρέψει ακόμα κι εκεί που δεν υπήρχε ως τώρα την κεντρική εμφάνιση της φιγούρας του «πελάτη» σαν παράγοντα εντατικοποίησης και ελέγχου. Ο «πελάτης» δεν θα εμφανιστεί φυσικά αυτοπροσώπως! Θα είναι παρών ψηφιακά. Και θα αξιολογεί άμεσα.

Ένα τρίτο ερώτημα, σχεδόν απαντημένο, αφορά εκείνο που λέγεται «σχόλασμα». Δουλεύοντας στο σπίτι κανείς δεν μπορεί να πει «φεύγω, πάω σπίτι μου» – είναι στο σπίτι του! Συνεπώς δεν υπάρχει «τέλος ωραρίου» με την παλιά έννοια. Θα μπορούσε φυσικά να υπάρχει συγκεκριμένο ωράριο – οι υπολογιστές έχουν ρολόι! Αν όμως πολλοί θεωρούν πλεονέκτημα της δουλειάς στο σπίτι μέσω υπολογιστή και δικτύωσης την κατά βούληση διακοπή της δουλειάς για άλλες ασχολίες, αυτό επίσης μπορεί κάλιστα να στραφεί εναντίον τους. Πρακτικά «δεν σχολάς» παρά μόνο όταν έχεις τελειώσει το καθήκον που σου ανατέθηκε! (Ο Ταίηλορ, ο εφευρέτης της οργάνωσης της εργασίας μέσω tasks, θα πανηγυρίζει απ’ τον τάφο του!)

Το επιχείρημα “θα μπορώ να ασχολούμαι και με το παιδί” οδηγεί στις νόρμες της εργολαβίας...

(συνεχίζεται)

Η δουλειά μετά (την τρομοκρατία) 1

Παρασκευή 11 Σεπτέμβρη. Αν και έγινε μπροστά στα μάτια των πάντων, δεν αναλύθηκε όσο θα έπρεπε (δηλαδή: καθόλου!): οι γενικευμένες πραξικοπηματικές απαγορεύσεις εκκένωσαν δια της βίας όλους τους δημόσιους χώρους / χρόνους (όλους!) πριν φτάσουν να κάνουν εφόδους και στους ιδιωτικούς. Ο ιστορικός , διαλεκτικός υλιστής δεν θα έκανε κανένα λάθος, δεν θα έδειχνε κανέναν δισταγμό: εδώ έχουμε μια εκστρατεία ολοκλήρωσης της αναδιάρθρωσης κάθε τι δημόσιου, μιας διαδικασίας που έχει ξεκινήσει μεν προ πολλού, αλλά πλέον υποδεικνύει την πλήρη υπαγωγή του εδάφους (κάθε χιλιοστού του!) και του χρόνου (κάθε δευτερολέπτου!) στο κεφάλαιο και στις νόρμες του!

Είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουμε ξανά και ξανά αυτήν την γενικευμένη αναδιάρθρωση, καθώς και τις αιτίες που δεν προχώρησε μεν όπως είχε αναγγελθεί, ωστόσο έκανε σημαντικά βήματα. Μία απ’ τις περιοχές των δημόσιων χώρων / χρόνων που αναδιαρθρώνονται είναι αυτή της μισθωτής εργασίας. Όλο και περισσότεροι μιλούν περί «τηλε-εργασίας».

Πριν προχωρήσουμε οπωσδήποτε δυο διευκρινίσεις. Πρώτον είναι λάθος (λάθος αναλυτικό, λάθος της εργατικής κριτικής, εν τέλει πολιτικό λάθος) να αντιμετωπίζεται η μισθωτή εργασία διαχωρισμένα, διακριτά απ’ την υπόλοιπη ζωή / καθημερινότητα. Απ’ την μεριά τους τα αφεντικά ξεπέρασαν αυτόν τον κάθετο διαχωρισμό (που θα μπορούσε, ίσως, να αφορά την φάση του βιομηχανικού καπιταλισμού, της Β βιομηχανικής επανάστασης δηλαδή) ήδη απ’ την δεκαετία του ’80, και ακόμα πιο συστηματικά απ’ την δεκαετία του ’90. Με τα «ευέλικτα» ωράρια, και αυτό που οι δικοί τους ειδικοί ονόμασαν «συγχώνευση του εργάσιμου και του μη εργάσιμου χρόνου».

Δεύτερον, θα είναι λάθος η στενή εστίαση στο «τηλε-». Πράγματι, από τεχνική άποψη, η πιο γενικευμένη αξιοποίηση των δικτυώσεων για σκοπούς εργασιακούς είναι σημαντική. Είναι επίσης σημαντική και από πολιτική άποψη. Όπως, όμως, συμβαίνει σχεδόν πάντα, μαζί με τους τεχνολογικούς νεωτερισμούς ο καπιταλισμός επιστρατεύει και «παλιά» σχήματα εκμετάλλευσης και πειθάρχησης (οι γενικευμένες καραντίνες / καθολικές απαγορεύσεις ανήκουν… στον μεσαίωνα!). Η λειτουργική αναβίωση τέτοιων «παλιών» σχημάτων εκμετάλλευσης κρύβεται, και υπάρχουν σοβαροί λόγοι απ’ την μεριά των αφεντικών. Πρώτον, επειδή αυτά τα σχήματα αποτελούν μέρος της ιστορίας / εμπειρίας της εργατικής τάξης, κι έτσι εύκολα μπορεί να διακρίνει (αν θέλει…) τον αντιεργατικό χαρακτήρα τους και σήμερα. Και δεύτερον, επειδή η λάμψη των τεχνολογικών νεωτερισμών (εν προκειμένω το «τηλε-») έχει σκοπό να θολώσει τα νερά του τι συμβαίνει πραγματικά. «Αυτά είναι καινούργια, μια νέα κανονικότητα» λένε οι δημαγωγοί, οι κάθε είδους λακέδες. «Οπότε θα τα δούμε σε μηδενική βάση…»

Αλλά όχι, δεν είναι τόσο καινούργια…

Η δουλειά μετά (την τρομοκρατία) 2

Παρασκευή 11 Σεπτέμβρη. Για λόγους αναλυτικής τακτικής αλλά και ουσίας η ασταμάτητη μηχανή προτιμάει να υποδείξει ότι, κατ’ αρχήν, η «τηλε-εργασία» είναι δουλειά στο σπίτι.

Από την στιγμή που αναφερόμαστε σε «δουλειά στο σπίτι» στην αφετηρία της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, ξετυλίγεται μπροστά μας αυτό που βρίσκεται πίσω και πλάι μας: όλες οι μορφές και οι εκδοχές «δουλειάς στο σπίτι», από εκείνες που προηγήθηκαν της γέννησης του καπιταλισμού (οι υφάντρες στην αγγλία…) μέχρι αυτές που συνυπήρχαν σε όλες τις φάσεις του 19ου, του 20ου και του 21ου αιώνα, μέχρι σήμερα.

Για να γίνει ξεκάθαρη η σημασία αυτής της γενεαλογίας (και, έτσι, να αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε μερικά βασικά χαρακτηριστικά της τωρινής «επιστροφής της δουλειάς στο σπίτι», μέσω δικτυώσεων) αρκεί να υποδείξουμε / τονίσουμε τον βασικό ορισμό της μισθωτής / εξαρτημένης εργασίας, όπως αυτός περιλαμβάνεται στην ελληνική εργατική νομοθεσία. Πώς διακρίνεται η μισθωτή εργασία από άλλες μορφές εργασίας; Με τρία κριτήρια:

Α) Τον τόπο εργασίας: αυτός προσδιορίζεται απ’ τον εργοδότη.

Β) Τον χρόνο εργασίας: το ωράριο. Κι αυτό επίσης προσδιορίζεται και ελέγχεται απ’ τον εργοδότη.

Γ) Το αντικείμενο εργασίας: προσδιορίζεται επίσης, ακόμα και σε καθημερινή βάση, απ’ τον εργοδότη.

(Ας σημειώσουμε ότι ο τρόπος πληρωμής ΔΕΝ συνιστά κριτήριο αποφασιστικής σημασίας! Ήταν μάλλον η παράνομη πίεση των αφεντικών και η άγνοια απ’ την μεριά των εργαζόμενων που μετέτρεψαν τους «μπλοκάκηδες» σε de facto «ελεύθερους επαγγελματίες / εργολάβους»).

Αν μια σχέση εργασίας έχει αυτά τα πιο πάνω τρία χαρακτηριστικά τότε είναι μισθωτή / εξαρτημένη, και υπόκειται σε όλες τις νομικές ρυθμίσεις της μισθωτής εργασίας. Αν δεν τα έχει;

Εύκολα καταλαβαίνει ο καθένας ότι η «δουλειά στο σπίτι» χάνει τα 2 απ’ τα 3 βασικά στοιχεία της μισθωτής / εξαρτημένης σχέσης εργασίας (ακόμα κι αν η πληρωμή εξακολουθήσει να έχει την μορφή του μηνιάτικου…). Αν τόπος εργασίας γίνει το σπίτι, κι αν το καθημερινό ωράριο είναι ασαφές, τότε απομένει μόνο το 3ο κριτήριο.

Μόνο του… Αλλά βρισκόμαστε σε μεταβατική φάση…

Η δουλειά μετά (την τρομοκρατία) 3

Παρασκευή 11 Σεπτέμβρη. Είναι νομίζουμε σαφές ότι με την «επιστροφή της δουλειάς στο σπίτι» και την διαγραφή των 2 απ’ τα 3 κριτηρίων, αυτή η καινούργια αλλά παλιά μορφή οργάνωσης της εργασίας ισορροπεί επικίνδυνα ανάμεσα στη μισθωτή σχέση (με ότι σημαίνει αυτό για τα εργατικά δικαιώματα) και στην εργολαβία / φασόν! Το 3ο κριτήριο δεν είναι τόσο ισχυρό. Ή μπορεί να αποδειχθεί «ευάλωτο»: ο εργοδότης (που προσδιορίζεται σαν ο αποφασιστικός παράγοντας του προσδιορισμού του αντικειμένου εργασίας) μπορεί να μετατραπεί (εντός ή εκτός εισαγωγικών) σε πελάτη… Ή σε “εκπρόσωπο του πελάτη”. Ή σε “μεσολαβητή”… Τότε ο μετασχηματισμός της μισθωτής / εξαρτημένης σχέσης σε εργολαβική θα έχει επιτευχθεί εντελώς!

Έχουμε δείγματα τέτοιου είδους αναδιαρθρώσεων εκτός της «τηλε-εργασίας»; Έχουμε! Είναι η λεγόμενη gig economy! Στις περιπτώσεις, για παράδειγμα, των urban μετακινήσεων / μεταφορών, είτε πρόκειται για την uber είτε για τις μεταφορές γευμάτων (τύπου deliveroo, wolt στα καθ’ ημάς…) θεωρήθηκε αρκετό μόνο το ένα κριτήριο που αφορά την ρευστότητα του χρόνου εργασίας (το ότι ο ενδιαφερόμενος δουλεύει «όποτε και όσο θέλει»), σε συνάρτηση φυσικά με την μεσολάβηση μιας εταιρείας / ηλεκτρονικής πλατφόρμας (που είναι η νέα μορφή εργοδότη: ο μεσολαβητής), για να θεωρηθεί «ελεύθερος επαγγελματίας». Το ότι έβαζε / βάζει και το «δικό του μέσο παραγωγής» (το όχημα) ενισχύει αυτήν την άποψη (αν και στο ελληνικό ντελίβερι η συντριπτική πλειοψηφία δουλεύει με δικό της μηχανάκι).

Για να μην μπερδέψουμε τα πράγματα, ας κρατήσουμε τον πυρήνα: η τάση του σύγχρονου καπιταλισμού υπέρ της «απελευθέρωσης» των αφεντικών απ’ τις δεσμεύσεις της μισθωτής εργασίας, με την αναδιάρθρωση όσο το δυνατόν περισσότερων εκδοχών εργασίας και την μετατροπή τους σε εργολαβικές / φασονάδικες, είναι τόσο σαφής ώστε μόνο μέσα σ’ αυτήν την υπαρκτή και δηλωμένη τάση μπορούμε να διακρίνουμε τα πραγματικά χαρακτηριστικά (και) της «τηλε-εργασίας».

Υπάρχει, φυσικά, και ένας εμπειρίστικος αντίλογος, προερχόμενος απ’ τα κάτω. «Με την τηλε-εργασία μπορώ να προσέχω και το παιδί, τα παιδιά». Ή «με την τηλε-εργασία γλυτώνω τον χρόνο του πήγαινε – έλα στη δουλειά». Και τα δύο έχουν μια κάποια βάση. Δεν θα πρέπει όμως να ξεγελαστεί κανένας: οι μετασχηματισμοί στην οργάνωση της εργασίας ΔΕΝ γίνονται επειδή τα αφεντικά «πόνεσαν» για την ανατροφή των παιδιών ή για τους χρόνους μετακίνησης των μισθωτών!

Πράγμα που παίρνει μορφή ερωτήματος: Το τυράκι το βλέπεις…. Την φάκα;

(συνεχίζεται)

Οι νόμοι και η ιδεολογία

Πέμπτη 3 Σεπτέμβρη. Όταν τα (αστικά) συντάγματα γίνονταν κουρέλια, όχι απλά δεν είπαν τίποτα· χειροκροτούσαν! Ήταν για λόγους «δημόσιας υγείας» είπαν οι φίλοι της καραντίνας, και ως εκ τούτου, επειδή «η υγεία είναι πάνω απ’ την ελευθερία» (έτσι είπαν) ας πάνε στην ευχή του μεγαλοαδύναμου και όλες οι συνταγματικές κατοχυρώσεις των ελευθεριών για τις οποίες κάποτε χύθηκε αίμα… (Είπαν μάλιστα μερικά γατόνια ότι εφόσον το «κράτος γίνεται αντικαπιταλιστικό» δεν μπορούν παρά να το στηρίξουν… Μπράβο!)

Τώρα που είναι πιθανό ότι η (αστική) νομοθεσία σε ότι αφορά τις εργασιακές σχέσεις θα γίνει κουρέλι, ίσως κομπιάσουν λίγο. Φυσικά ο μικροαστικός καιροσκοπισμός είναι αθάνατος· οι δε «επαναστατικές» εκδοχές του είναι, απλά, ασύλληπτες. Οι φίλοι της καραντίνας και κάθε απαγόρευσης προσπαθούν αφενός να συνεχίσουν να είναι τέτοιοι, αφετέρου να φαντασιώνονται ότι ο «κρατικός αντικαπιταλισμός» μπορεί να σπρωχτεί ως το σημείο να καταργήσει την μισθωτή εργασία και να επιδοτεί το «δικαίωμα στην τεμπελιά».

Το ρημαδογκουβέρνο, αφού έσωσε την κοινωνία απ’ του χάρου τα δόντια (και δέχτηκε τα συγχαρητήρια γι’ αυτό…) συζητάει την νομοθέτηση του εξής: όποιος μισθωτός οδηγείται σε κατ’ οίκον εγκλεισμό (καραντίνα) για λόγους «δημόσιας υγείας» (για δυο βδομάδες) επιστρέφοντας στη δουλειά θα πρέπει να «αναπληρώσει» τον χρόνο εργασίας του εγκλεισμού του, κάνοντας υπερωρίες· απλήρωτες φυσικά, εφόσον στη διάρκεια του εγκλεισμού πληρωνόταν. «Λογικό» δεν είναι;

Όχι βέβαια – είναι λογικό μόνο για τα αφεντικά (που τα τσάκισε ο «κρατικός αντικαπιταλισμός», ε;). Με βάση την ισχύουσα νομοθεσία ένας εργαζόμενος που παρά την θέλησή του δεν μπορεί να δουλέψει (για οποιονδήποτε λόγο) για ένα μήνα δικαιούται τον μισθό του· και δεν χρωστάει δουλειά στο αφεντικό! Πέρα απ’ αυτό, ο κατ’ οίκον εγκλεισμός για λόγους «δημόσιας υγείας» εμπίπτει στην περίπτωση «ασθένεια μισθωτού». Στην οποία ξέρουμε τι ισχύει. Και σε καμμία περίπτωση ο μισθωτός που έχει άδεια για λόγους υγείας δεν χρωστάει εργασία σε κανέναν! Αλλά αυτά είναι κάτω απ’ την “covid αναδιάρθρωση” της δημόσιας υγείας…

Όταν άρχισε να ξεδιπλώνεται αυτό που εμείς χαρακτηρίσαμε υγιεινιστική τρομοεκστρατεία οι φίλοι της καραντίνας πανηγύρισαν για την «κρατική φροντίδα». Ζητούσαν μάλιστα την επέκτασή της παντού. Είπαν δηλαδή ότι στην 3η δεκαετία του 21ου αιώνα, με τον καπιταλισμό full gear, με μια εξελισσόμενη παγκόσμια κρίση / αναδιάρθρωση και με την 4η βιομηχανική επανάσταση να έχει ξεκινήσει, είπαν λοιπόν ότι η «δημόσια υγεία» και η «προστασία» της είναι έξω και πάνω απ’ τον καπιταλισμό, πάνω και έξω απ’ τον ταξικό ανταγωνισμό· ότι η σωστή εργατική στάση είναι η αποδοχή της τρομοκρατίας, η ενσωμάτωσή της και η απαίτηση για κλείσιμο των μαγαζιών· είπαν επίσης ότι δεν χρειάζεται να πληρώνουν τα αφεντικά τους εργατικούς μισθούς απ’ τα συσσωρευμένα κέρδη τους, αλλά μια χαρά είναι το κράτος να δίνει επιδόματα· είπαν τέτοια σπουδαία πράγματα χωρίς να αναρωτηθούν αν «όλα εδώ πληρώνονται».

Η πραγματικότητα εκδικείται. Το ρημαδογκουβέρνο μπορεί να νομοθετήσει το πιο πάνω, ή να κάνει κάποιον ελιγμό. Τα ντόπια αφεντικά όμως έχουν το δικό τους, πραγματικό σύνταγμα των συσχετισμών δύναμης. Και, δρώντας «κάτω απ’ τα ραντάρ» θα επιβάλλουν (αν δεν το κάνουν ήδη) το εργασιακό χρέος (των απλήρωτων υπερωριών). Λίγο κλάψα, λίγο φοβέρα, λίγο «να βάλουμε όλοι πλάτη να κρατήσουμε την επιχείρηση που μας δίνει ψωμί», τα γνωστά.

Κι εκεί η υπεράσπιση της καθεστωτικής κατάργησης των συνταγματικών κανόνων θα κουτουλάει με τις φαντασιώσεις για κάποιου είδους διεκδικήσεις που θα σέβονται όμως την «προστασία της δημόσιας υγείας» απ’ τις φαρμακοβιομηχανίες και τους λακέδες τους· θα σέβονται τον «πόλεμο» (κατά του αόρατου εχθρού…)· θα σέβονται την «έκτακτη ανάγκη» και θα ζητούν μάλιστα την ισχυροποίησή της… αλλά θα απαιτούν και δωρεάν γάζες για όσους ζουν και πεθαίνουν στα χαρακώματα…

Και ο πόλεμος θα συνεχιστεί…

Το αφεντικό κράτος

Σάββατο 18 Ιούλη. Οι συντριπτικές συνέπειες της πραξικοπηματικής, τρομοκρατικής διαχείρισης του covid-19 για εκατοντάδες εκατομύρια πληβείους στον κόσμο (και πιο συγκεκριμένα στον «πρώτο» κόσμο) είναι υποθέτουμε γνωστές. Δεν επηρεάζουν φυσικά την πάντα ακμαία πόρωση της ένωσης των φίλων της καραντίνας, αλλά οποιοσδήποτε άλλος θα καταλάβαινε πως πέρα απ’ τα άλλα, τα λεγόμενα «lockdown» ήταν (και συνεχίζουν να είναι) lock out του «γενικού καπιταλισμού» κατά της σύγχρονης εργατικής τάξης.

Η αριστερά του κράτους και του κεφάλαιου (με την συμφωνία της δεξιάς τους…) λέει ότι έχει την λύση. Στην ισπανία, όπου οι σοσιαλδημοκράτες συγκυβερνούν με τους θρυλικούς podemos ετοιμάζονται να την βάλουν σε εφαρμογή. Λέγεται ingreso minimo vital – στα ελληνικά «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα».

Σαν εργατική αυτονομία υποδείξαμε έγκαιρα, δημόσια, τίμια (και μάταια ως τώρα…) δυο φορές το πόσο παγίδα είναι αυτή η ιστορία, και πόσο αντεργατική (“συμβούλιο για την εργατική αυτονομία”: “βασικό εγγυημένο εισόδημα” vs μείωση του βασικού χρόνου εργασίας: μπορεί η σύγχρονη εργατική τάξη να αντιμετωπίσει τους σωτήρες της; Αθήνα, ΕΜΠ, 21 Μάρτη 2018 / “εφτάψυχοι”: Μισθός ή εισόδημα; Η άρνηση της μισθωτής εργασίας απ’ τα δεξιά Αθήνα, ΕΜΠ, 13 Ιούνη 2018…). Αλλά στους καιρούς μας αυτά ξεχνιούνται εύκολα. Όχι μετά από δυο χρόνια· μετά από δυο ώρες… Απ’ την άλλη μεριά η βία της «διαχείρισης του covid-19» και οι χωρίς αντιρρήσεις, πειθαρχημένη αποδοχή αυτού του κτηνώδους κρατικο-καπιταλιστικού κόλπου, κάνει την αναδιάρθρωση – σε ότι αφορά την σύγχρονη εργατική τάξη και την μισθωτή εργασία – ένα βουνό «τετελεσμένων». Που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί στο πόδι…

Στην «σοσιαλιστική» ισπανία λοιπόν, όπου ο υπουργός παρά τω πρωθυπουργώ Pablo Iglesias πανηγυρίζει για την «γέννηση ενός καινούργιου κοινωνικού νόμου», το επιδοτούμενο απ’ το κράτος «όριο επιβίωσης» (θα) είναι 462 ευρώ τον μήνα για ένα άτομο, και θα φτάνει τα 1015 ευρώ τον μήνα για μια οικογένεια 5 ατόμων… Υπάρχουν, φυσικά, και όροι. Οι ηλικίες επιδότησης της γυμνής ζωής (που τόσο καλά επιβλήθηκε στην διάρκεια των καθολικών απαγορεύσεων…) θα είναι από 23 έως 65 χρόνια· οι «επωφελούμενοι» θα πρέπει να ζουν νόμιμα στην ισπανία για τουλάχιστον ένα χρόνο· θα πρέπει να αποδεικνύουν ότι ψάχνουν ειλικρινά για μια δουλειά (ε, τι θέλετε τώρα; τεμπέληδες;), ή θα πρέπει να συμμετέχουν σε κάποιο πρόγραμμα εκπαίδευσης· κι αν είναι τοξικοεξαρτημένοι θα πρέπει να συμμετέχουν σε κάποιο πρόγραμμα απεξάρτησης….

Με δυο λόγια η αλληλουχία των γεγονότων έχει ως εξής: εμφανίζεται ένας καινούργιος ιός, τον οποίο διάφοροι πανούργοι και με εξουσίες τρέχουν να αγκαλιάσουν χαρακτηρίζοντας τον σαν τον δολοφόνο της ανθρωπότητας… Για να αντιμετωπιστεί αυτός ο (δήθεν) killer τα κράτη (παραμένοντας καπιταλιστικά πάντα, και στο μεταίχμιο μιας μετάβασης…) και συγκεκριμένες κατηγορίες αφεντικών πίσω τους αρπάζουν την ευκαιρία και εξαπολύουν έναν ολοκληρωτικό πόλεμο, που κατ’ όνομα μεν είναι εναντίον “αόρατου εχθρού”, ουσιαστικά όμως είναι εναντίον του ορατού απ’ την Παρισινή Κομμούνα και μετά…. Η εργασιακή αναδιάρθρωση εμφανίζεται σαν “παράπλευρη απώλεια”, και αυτό γίνεται πιστευτό απ’ τους υποτελείς, που έχουν εγκαταλείψει την αντικαπιταλιστική κριτική και τον σχετικό πόλεμο εδώ και κάτι δεκαετίες, οπότε δεν μπορούν να διακρίνουν τι είναι τι…

Καθόλου παράξενο όμως, τα “θεραπευτικά μέτρα” που προωθούνται για να μην πεθαίνει ο κόσμος από πείνα (αφού δεν τα κατάφερε να πεθάνει απ’ τον covid-19…) είναι γνωστά και προωθούνται εδώ και χρόνια (αλλιώς πώς θα καλούσαμε σε πολιτική / ανταγωνιστική εργατική ετοιμότητα το 2018;). Μια καλή ευκαιρία έψαχναν τα αφεντικά για να τα γενικεύσουν «όμορφα κι ωραία»… Θα έλεγε κανείς ότι τα αφεντικά και κράτη τους «έβλεπαν μακριά» ενόσω οι υπήκοοι δεν έβλεπαν πέρα απ’ τη μύτη τους… Δυστυχώς…

Είναι εύκολα τα παρεπόμενα. Οι πραγματικοί δημιουργοί του πλούτου μετατρέπονται μαζικά σε ζητιάνους της «κρατικής πρόνοιας» και η κάθε είδους αριστερά χειροκροτεί· φυσικά πρέπει να είναι υπάκουοι και διατεθειμένοι να αφήσουν τις πολλές πολλές «ελευθερίες» προκειμένου να ξεπεράσουν απλά το όριο επιβίωσης… (Ή να περάσουν στο οργανωμένο έγκλημα…) Οι διάφοροι «αντιπολιτευόμενοι», εκεί που οι κυβερνήσεις είναι δεξιές, θα βρουν πεδίο αγωνιστικότητας λαμπρό, ζητώντας κάτι τις παραπάνω σαν «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα / επίδομα» – ένας παλιός και γνωστός οικονομισμός του κώλου (με το συμπάθειο).

Και η μορφή-κράτος γίνεται βασικός παράγοντας στη (αντεργατική…) ρύθμιση της «αγοράς εργασίας»… Κάτι σχετικό θα πρέπει να έχετε διαβάσει ήδη στην ασταμάτητη μηχανή – ή κάνουμε λάθος; Δηλαδή, υποστηρίζουμε ότι η καπιταλιστική «διαχείριση της υγείας» έχει γίνει ο παράξενος ελκυστής (: «θεωρία του χάους»….) της καπιταλιστικής «διαχείρισης της εργασίας»; Τέτοια «παλαβά» πράγματα λέμε, αντί να κάτσουμε ήσυχα ήσυχα και να πετάμε καμμιά μαλακία να περάσει ο καιρός όπως κάνει όλος ο κόσμος, ε;

(φωτογραφία: Ουρά αναμονής έξω από «τράπεζα τροφίμων» σε γειτονιά της Μαδρίτης, στις 16 του περασμένου Μάη… Ποιός φίλος της καραντίνας δεν χαίρεται;)

John Maynard Keynes is dead!

Κυριακή 31 Μάη. Κάποιοι το έχουν κάνει ήδη, και περισσότεροι θα το κάνουν σύντομα: θα χαρακτηρίσουν τα (ευρωπαϊκά) προγράμματα αναδιάρθρωσης κεϋνσιανά. Αν περιορίσει κανείς την οπτική του αποκλειστικά και μόνο στην οικονομική / χρηματική κρατική διαχείριση, τότε «κεϋνσιανισμός» ήταν ήδη τα bail out διάφορων too big to fail επιχειρήσεων (και τραπεζών) απ’ το 2009 και μετά…

Όμως ο Keynes δεν διατύπωσε μια στενά εννοημένη οικονομική θεωρία. Διατύπωσε, μάλλον, μια πολιτική πρόταση «δημιουργικής» ένταξης της εργατικής τάξης μέσα στο «καπιταλιστικό κύκλωμα»· άρα μια συνολική πρόταση εξουσίας! Διαφορετικά, απ’ την στενά οικονομική σκοπιά, «κεϋνσιανικό» ήταν και το οικονομικό πρόγραμμα της ναζιστικής γερμανίας. Το οποίο, όπως ξέρουν όσοι ενδιαφέρονται για τέτοια ζητήματα, επαινούσε ο Keynes· όπως επίσης επαινούσε τα πενταετή πλάνα και τον κεντρικό σχεδιασμό των μπολσεβίκων.

Ο κευνσιανισμός δεν ήταν, λοιπόν, ποτέ απλά τα «ελικόπτερα που ρίχνουν λεφτά», όπως άλλωστε δεν ήταν απλά το «να βάζουμε εργάτες να θάβουν μπουκάλια με λεφτά, και ύστερα άλλους για να τα ξεθάβουν». Κι αυτό είναι το ουσιαστικό στην πολιτική οικονομία του καπιταλισμού, και στη στροφή που έχει ξεκινήσει εδώ και λίγα χρόνια, επιταχύνεται τώρα, και γίνεται για συγκεκριμένους λόγους και με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Το να ονομάζει ο οποιοσδήποτε «κεϋνσιανισμό» αυτό που σαν αυτόνομοι εργάτες ονομάζουμε εδώ και λίγα χρόνια νεο-κρατισμό δεν είναι απλά λάθος. Είναι επικίνδυνο λάθος. Γιατί δημιουργεί την εντελώς πλαστή, παραπλανητική και καθησυχαστική ιδέα ότι επιστρέφει διεθνώς η σχετικά «ειρηνική» περίοδος των δεκαετιών του ’50, του ’60 και του ’70 – με μια αναβίωση, επιπλέον, «ψυχρού πολέμου»… Πολύ επικίνδυνη αυτή η αυταπάτη, και πολλοί επικίνδυνοι όσοι την προωθούν!

Μία απ’ τις ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα, ας πούμε, στο αμερικανικό μεσοπολεμικό new deal (που θεωρείται η πρώτη εφαρμογή του κεϋνσιανισμού, αν και υπήρχαν επίσης αμερικάνοι οικονομολόγοι που την στήριξαν) και στα διάφορα «new deal» που εμφανίζονται τώρα, είναι η θέση που προβλέπεται για την εργατική τάξη. Η στρατηγικής σημασίας πρόταση του Keynes προς τα αφεντικά μετά την μεγάλη κρίση / κατάρρευση του 1929 ήταν η αναγνώριση, εκ μέρους τους, της πολιτικής αυτονομίας της εργατικής τάξης – ως παράγοντα που πρέπει να εισαχθεί στις καπιταλιστικές ισορροπίες, αντί να θεωρείται μόνιμα ένα εξωτερικό και επικίνδυνο στοιχείο που πρέπει μόνο να καταστέλλεται… Η κεϋνσιανή πολιτική πρόταση ήταν αντίθετη απ’ την φασιστική / ναζιστική, την ίδια περίοδο· μια πρόταση που έκανε το ακριβώς αντίθετο: προσπάθησε (και για ένα ορισμένο διάστημα κατάφερε) να ενσωματώσει την εργατική τάξη στο κράτος, απαγορεύοντας την οργανωτική και πολιτική αυτονομία της… Μετατρέποντάς την σε ένα είδος πειθαρχημένων οφελούμενων της τότε αναδιάρθρωσης / ανάπτυξης (2η βιομηχανική επανάσταση). Τεράστια διαφορά, αν συνυπολογιστεί ότι από στενή οικονομική άποψη το γερμανικό / ναζιστικό πρόγραμμα και το αμερικανικό είχαν αρκετές ομοιότητες.

Η κεϋνσιανή πρόταση εννοούσε ότι εργασία και κεφάλαιο έχουν κατ’ αρχήν αντίθετα συμφέροντα (και αντίθετες προτάσεις εξουσίας!), είναι οργανωμένα χωριστά· και είναι ευθύνη του κράτους, σαν «ουδέτερου τρίτου παράγοντα» να φέρνει αυτές τις δύο πλευρές «στο τραπέζι του διαλόγου» φροντίζοντας, με εκατέρωθεν υποχωρήσεις, να προκύπτει κάθε φορά η χρυσή τομή που δίνει ώθηση στην καπιταλιστική ανάπτυξη…

Μην φανταστεί κανείς ότι αυτή η πολιτική πρόταση εξουσίας επιστρέφει!!! Η κεϋνσιανή πρόταση για αναγνώριση (μέσα στα διευρυμένα τότε πλαίσια της αστικής δημοκρατίας…) της αυτονομίας της εργατικής τάξης ήταν ιστορικά προσδιορισμένη! Ο Keynes λάμβανε υπόψη του τις επαναστατικές εκδηλώσεις αυτής της εργατικής αυτονομίας: πρώτα τη νικηφόρα επανάσταση των μπολσεβίκων το ’17, και ύστερα το κύμα διαδοχικών εργατικών επαναστάσεων που σάρωσε την ευρώπη απ’ τα τέλη εκείνης της δεκαετίας ως τις αρχές της επόμενης, αρχής γενομένης απ’ την γερμανία.

Βλέπει κανείς, έστω και σαν επικίνδυνα σπέρματα, κάποια σύγχρονη εργατική αυτονομία (δεν αναφερόμαστε στους εαυτούς μας!) σήμερα; Βλέπει κανείς ότι η σύγχρονη εργατική τάξη στον πρώτο κόσμο βρίσκεται σε προεπαναστατικό αναβρασμό; Επειδή η απάντηση είναι ένα ξερό «όχι» (η επιτυχία των πρόσφατων υγιεινιστικών πραξικοπημάτων είναι μια ακόμα θλιβερή επιβεβαίωση…), δεν έχουν κανένα λόγο τα αφεντικά να μοιραστούν, ή έστω να περιορίσουν την εξουσία τους! Το ακριβώς αντίθετο βρίσκεται σε εξέλιξη, το ακριβώς αντίθετο κάνουν: την μετασχηματίζουν, την ενισχύουν, την καθολικοποιούν!

Επειδή η ζόρικη αλήθεια είναι ότι σαν σύγχρονη εργατική τάξη βρισκόμαστε (φρικτά…) «πολύ πιο πίσω» απ’ το σημείο που βρίσκονταν οι μακρινοί μας πρόγονοι στα ‘10s και στα ‘20s του 20ου αιώνα, δεν υπάρχει καμμία ανάγκη αναβίωσης του κεϋνσιανισμού! Τα αφεντικά θα χρησιμοποιήσουν βέβαια μερικές οικονομικές τακτικές που «μοιάζουν» να προέρχονται απ’ τον κεϋνσιανισμό· αλλά ο νεο-κρατισμός είναι ήδη ένα κράμα προσαρμοσμένο στη βίαιη (όπου χρειάζεται) ή/και συναινετική (όπου η κυρίαρχη ιδεολογία είναι πειστική) διεύθυνση της μηχανοποίησης των πάντων.

Εν τέλει, αν θέλει κανείς να είναι ακριβής, στο σύνολό τους αυτές οι τωρινές βιοπολιτικές είναι Ταιηλορισμός 2.0 ή 3.0, παρά οτιδήποτε άλλο…

(Παρεπιπτόντως ούτε ο κινέζικος καπιταλισμός είναι κεϋνσιανικός (θα τ’ ακούσουμε κι αυτό!). Είναι σκέτα κρατικός, με υιοθέτηση όλων των στοιχείων της παραγωγής και της κατανάλωσης εμπορευμάτων, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό κεντρικό έλεγχο και αυτής της αγοράς… Αυτός είναι, άλλωστε, ο ισχυρός νεωτερισμός του σε σχέση με τον κρατικό καπιταλισμό της άλλοτε εσσδ, που έχει αιφνιδιάσει έως τρομοκρατήσει τους δυτικούς με τον δυναμισμό του…)

Το διπλό αφεντικό 18

Κυριακή 31 Μάη. Αν υπάρχει ένας πρόσφατος εργατικός αγώνας διαρκείας που θα έπρεπε να έχει εμπνεύσει και στα μέρη μας και σ’ όλη την ευρώπη την ανάκτηση, απ’ την εργατική τάξη, της πρωτοβουλίας των πολεμικών κινήσεων κατά των αφεντικών και του κράτους τους, είναι το αμερικανικό κίνημα fight for 15. Το κίνημα για τον διπλασιασμό του ελάχιστου βασικού μισθού, από 7,5 δολάρια την ώρα στα 15.

Το υποκείμενο αυτού του αγώνα ήταν εκατομμύρια άντρες και γυναίκες της αμερικανικής εργατικής τάξης που δουλεύουν και πληρώνονται σαν «ανειδίκευτοι», με το ελάχιστο, βασικό. Κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά στον τεράστιο τριτογενή τομέα, αυτά τα εκατομμύρια των εργατών και εργατριών είναι η «θάλασσα εργασίας» την οποία διαχειρίζονταν (στις ηπα) από κοινού τα συγκεκριμένα κάθε φορά αφεντικά και το κράτος. Οι πρώτοι πληρώνοντας τα ελάχιστα, και το δεύτερο «συμπληρώνοντας με επιδόματα» έτσι ώστε να φτάνουν κοντά στο όριο επιβίωσης.

Αυτό που κατάλαβαν αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων ήταν πως ενώ οι τυπικοί παραλήπτες αυτών των επιδομάτων ήταν οι ίδιοι, οι πραγματικοί ωφελούμενοι ήταν τα αφεντικά τους! Το (αμερικανικό) κράτος έπαιζε τον πατερναλιστικό του ρόλο ελέγχοντας την εργατική καθημερινότητα· και ταυτόχρονα «έκλεινε το μάτι» στους εργοδότες, εξασφαλίζοντάς τους φτηνή, ευέλικτη, εύκολα «ανταλλάξιμη» εργασία. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος αυτών των εργατών και εργατριών είναι μετανάστες, ο αποκλεισμός τους, η καθήλωσή τους σε ένα καθεστώς «υπο-κανονικού» πολίτη, συμπλήρωνε την υποτίμησή τους.

Ε, αυτό που οι συνηθισμένοι (εντόπιοι και μη) «φίλοι των εργατών» αρνούνται να καταλάβουν, αυτή η εργατική τάξη το κατάλαβε πολύ καλά: ο αγώνας για διπλασιασμό του βασικού μισθού ήταν, επίσης, αγώνας απαλλαγής απ’ τον κρατικό πατερναλισμό των επιδομάτων! Μια ιστορική στιγμή λαμπρής στην διαύγειά της εργατικής συνείδησης.

Αυτό το κίνημα ξεκίνησε σχεδόν απ’ το μηδέν το 2012. Από ελάχιστους μεν αλλά αποφασισμένους, ψυχωμένους εργάτες του «επισιτισμού», των θηριωδών αμερικανικών αλυσίδων fast food. Ανανέωσαν, φρέσκαραν εντυπωσιακά τις οργανωτικές και προπαγανδιστικές μεθόδους τους, φτάνοντας στο σημείο που χωρίς υπερβολή θα έπρεπε να ονομαστεί η επιστήμη μαζί με την τέχνη του εργατικού ανταγωνισμού! Αντιμετώπισαν με αξιοθαύμαστη ευφυία και επιτυχία μερικές απ’ τις παγκόσμιες φίρμες του (αμερικανικού) καπιταλισμού, τα πανίσχυρα νομικά τους γραφεία και τις πολιτικές τους διασυνδέσεις, ενόσω σαν κίνημα “ανειδίκευτων εργατών μάζα” εξαπλώνονταν από κλάδο σε κλάδο: απ’ τα αεροδρόμια και τα νοσοκομεία μέχρι τα βενζινάδικα, τις οικιακές βοηθούς, τις αλυσίδες λιανικού εμπορίου τύπου wall mart… Επίμονα και υπονομετικά έκαναν πράξη αυτό που στα μέρη μας είναι ένα όνειρο (που υπονομεύεται μόνιμα απ’ τον «επαναστατικό» μικροαστισμό): την οργανωτική αποκέντρωση μαζί με τον κινηματικό συντονισμό. Σταδιακά, μήνα τον μήνα και χρόνο τον χρόνο μεγάλωναν σε δύναμη και επιρροή στο σύνολο της αμερικανικής εργατικής τάξης: ξεκίνησαν από διαδηλώσεις λίγων δεκάδων (τις οποίες όλοι κοροϊδευαν και είχαν «καταδικασμένες»…) και έφτασαν σε ταυτόχρονες διαδηλώσεις εκατοντάδων χιλιάδων, σ’ όλο το αμέρικα. Και, βέβαια, νίκησαν! Στα μέσα του 2019, παρά την πεισματική αντίσταση των αφεντικών και τις προσπάθειες προβοκατσιών, μια σειρά μεγάλων εταιρειών αλλά και αρκετές πολιτειακές νομοθεσίες, είχαν αναγκαστεί να καθιερώσουν σαν ελάχιστο, βασικό μισθό τα 15 δολάρια την ώρα…

Εργατικός αγώνας ετών στον μεταμοντέρνο καπιταλισμό της βιασύνης, του «εδώ και τώρα», του just in time; Ναι! Γιατί μαζί με την απαλλοτρίωση του κεντρικού για το σύνολο της εργατικής ταξης ζητήματος του βασικού μισθού, εκείνο που το κίνημα απαλλοτρίωσε ήταν και ο χρόνος! Ο ανταγωνιστικός χρόνος, ο χρόνος του εργατικού ανταγωνισμού!…

(Ένας λόγος για τη νίκη; Εκεί, στο αμέρικα, οι πληβείοι δεν αλοιθωρίζουν προς τις εκλογές, τα κουκιά και τα νούμερα! Οι συμπαραστάτες του κινήματος, απ’ το occupy wall street μέχρι τις κοινότητες των μεταναστών, ήταν αυτό και μόνον αυτό: ενεργοί συμπαραστάτες ενός εργατικού κινήματος, τέτοιου που στις ηπα είχε να εμφανιστεί απ’ τις δεκαετίες του 1920 και του 1930! Δεν υπήρχαν δεύτερες σκέψεις, δεν υπήρχαν κομματικά και γκρουπουσκουλιάρικα συμφέροντα, δεν υπήρχαν «επαναστατικοί» ναρκισσισμοί, δεν υπήρχαν «πολιτικές ιδιοτέλειες». Δεν υπήρχε, δηλαδή, τίποτα απ’ αυτά που στα μέρη μας ανθεί σε τόση αφθονία ώστε μόνιμα να μπαίνουν τρικλοποδιές σ’ οτιδήποτε αυθεντικά ανταγωνιστικό…)