Πέμπτη 7 Γενάρη. Ήταν στη μόδα την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα· μετά όμως πέρασε σε δεύτερη ή και τρίτη μοίρα, πίσω απ’ τις ερμηνείες (πιο σωστά: τις δημοφιλείς παρερμηνείες) της πιο πρόσφατης φάσης της κρίσης / αναδιάρθρωσης. Cognitive capitalism· «γνωσιακός καπιταλισμός». Για τους κυνηγούς του «επαναστατικού hype» (πόσοι, άραγε, αντιστάθηκαν στον πειρασμό;) αυτές οι καινούργιες λεξούλες (μαζί με άλλη μια: «πρεκαριάτο») ήταν ανακουφιστική απελευθέρωση. Νέες λέξεις άρα νέες καταστάσεις – έτσι δεν είναι; Νέες καταστάσεις άρα μπορεί ο καθένας να λέει ό,τι θέλει – το «παλιό» είναι πολύ παλιό, οπότε άχρηστο….
Μπορεί αυτές οι μικροαστικές αυταρέσκειες να κατέληξαν εκεί ήταν αναπόφευκτο να καταλήξουν, στην προσπάθεια νομής δηλαδή κάποιου μεριδίου απ’ τον «γνωσιακό καπιταλισμό» μέσω μεταπτυχιακών, διδακτορικών, σεμιναρίων κλπ (αλλά και υποτίμηση-σε-σύγκριση-με-τις-υποσχέσεις-και-τις-ελπίδες…) αλλά εν τω μεταξύ το ζήτημα συσκοτίστηκε τόσο όσο να παραπεταχτεί.
– «Γνωσιακός καπιταλισμός»; Τι είναι αυτό;
– Είναι «ο καπιταλισμός που στηρίζεται στη γνώση!»
– Αααα… Γιατί; Υπήρξε ποτέ καπιταλισμός που δεν στηριζόταν στη γνώση; Πριν ήταν «unawareness capitalism»; Καπιταλισμός της άγνοιας;
Μούγκα…
Αν ο καπιταλισμός και η οργάνωσή του στηριζόταν πάντα στη γνώση (στην υπεξαιρεσή της…) τότε το hype του cognitive capitalism θα αποδεικνυόταν απλά μια φούσκα… Και τότε το «παλιό» ίσως να μην ήταν (είναι) καθόλου παλιό και καθόλου άχρηστο· αν και όχι αξιοποιήσιμο αυτούσιο.
Θα έπρεπε, καλύτερα, η προσοχή να στραφεί κατ’ αρχήν στον τεχνικό καταμερισμό της εργασίας (άρα στον τεχνικό καταμερισμό της απόσπασης της υπεραξίας). Για να ανακαλύψει, όχι δίχως κάποια έκπληξη, ότι ήδη απ’ την 1η βιομηχανική επανάσταση, κι ακόμα πιο καθαρά και κατηγορηματικά απ’ την 2η, (στις αρχές του 20ου αιώνα…) ο καπιταλισμός ήταν ικανοποιητικά cognitive! Στο κάτω κάτω εκείνος ο Taylor έμεινε στην ιστορία δίκαια επειδή πέτυχε αυτό: την μετατόπιση του «γνωσιακού κέντρου βάρους» της δουλειάς στα μηχανουργεία απ’ τους ειδικευμένους εργάτες / τεχνίτες στους μηχανολόγους μάνατζερ. Με κρίσιμο και αποφασιστικό μέσο την καινοτόμα μηχανοποίηση των επιμέρους ειδικοτήτων, που έγιναν “tasks” χειρισμού (των νέων – τότε – μηχανών). Του καινούργιου σύνθετου τόρνου, των καινούργιων μηχανών κοπής μετάλλου…
Πιθανότατα κάπου εκεί, ανάμεσα στην 1η και στην 2η βιομηχανική επανάσταση (δηλαδή: «πολύ παλιά»!) απέκτησε λειτουργική υπόσταση για την οργάνωση της καπιταλιστικής παραγωγής η διάκριση ανάμεσα σε χειρωνακτική και διανοητική εργασία. Δεν έχει υπάρξει φυσικά κανένα είδος δουλειάς που να μπορεί να γίνει χωρίς σκέψη και γνώση· κανένα είδος δουλειάς που να μπορεί (ή να μπορούσε ποτέ) να πραγματοποιηθεί από ένα ακέφαλο σώμα! Η διάκριση όμως, και η διαστρωμάτωση (η χειρωνακτικη δουλειά είναι κατώτερη, άρα πρέπει να πληρώνεται λιγότερο· η διανοητική είναι ανώτερη, οπότε αξίζει μεγαλύτερο μισθό ή άλλης μορφής αμοιβή) ήταν χρήσιμη σα νόρμα: αν πρέπει να υποτιμηθεί ένα ή πολλά είδη εργασίας ο προτιμότερος τρόπος είναι ο υπαινιγμός ότι θα μπορούσε να την κάνει και ένα ζώο – ένα ον, εν πάσει περιπτώσει, που είναι αρκετά «χαζό» ώστε να μην μπορεί να σκεφτεί και να κάνει πιο σύνθετα πράγματα. Ή θα μπορούσε να την κάνει μια μηχανή – η οποία, ενδεχομένως, είναι ικανότερη (και γι’ αυτό πολυτιμότερη) από ένα σχεδόν ζώο, ένα ανθρωπόμορφο ζώο, ακόμα κι αν αυτό είναι ο χειριστής της…
Αν η προσοχή είχε στραφεί, λοιπόν, στον τεχνικό καταμερισμό της εργασίας, τότε θα είχε γίνει έγκαιρα κατανοητό οτι ο cognitive capitalism ήταν ταυτόχρονα «παλιός» και «καινούργιος». Ήταν παλιός ως προς την βασική ιδέα και τον πυρήνα των χειρισμών (και των υποτιμήσεων) που θα απελευθέρωνε για λογαριασμό των αφεντικών και της εκμετάλλευσης / πειθάρχησης. Ήταν ταυτόχρονα καινούργιος σε σχέση με το είδος των μηχανών που είχαν ηδη αρχίσει να παίρνουν θέση όχι μόνο στην οργάνωση της εργασίας αλλά, απρόοπτα (για τους γερασμένους διανοητικά και θεωρητικά «αντικαπιταλιστές») στο σύνολο της ζωής.
Το «παλιό» επρόκειτο να είναι «καινούργιο», διαρκώς «νέο» – και έτσι ακριβώς συνέβη και συμβαίνει: το σχίσμα, η πόλωση, ανάμεσα σε «γνώστες» (ειδικούς…) και «αγνοούντες» στην 3η δεκαετία του 21ου αιώνα έχει απόλυτη συνέχεια και συγγένεια με εκείνο στην 3η δεκαετία του 20ου αιώνα… Την ίδια συνέχεια και συγγένεια έχει η η οργάνωση της εκμετάλλευσης και της εξουσίας… Κι ωστόσο όλα μοιάζουν από πρώτη ματιά απελπιστικά καινούργια, χωρίς ιστορικό προηγούμενο! Πράγματι, υπάρχει κάτι αληθινά καινούργιο (αν και ιστορικά προσδιορισμένο): η έκταση και η ένταση αυτής της (μηχανικής) πόλωσης ανάμεσα σε «γνώστες» και «αγνοούντες» μέσα σ’ όλο το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων και της καθημερινής ζωής· όχι μόνο σ’ ότι λέγεται «δουλειές»….