Δευτέρα 4 Γενάρη. Η λεγόμενη τηλε-εργασία (έχουμε εξηγήσει ότι προτιμάμε τον όρο “δουλειά απ’ το σπίτι”, για να γλυτώσουμε κι απ’ την προπαγάνδα των ειδυλιακών περιγραφών του είδους “δουλειά στο ηλιοβασίλεμα στην παραλία” ή “δουλειά απ’ τις μπαχάμες”…) μπήκε στον πάγκο, άλλοτε καταναγκαστικά και άλλοτε εθελοντικά, χρεωμένη στον τσαχπίνη. Αυτή η “αλλαγή” έχει τραβήξει, δίκαια, την προσοχή. Έχουμε διατυπώσει ήδη από εδώ μερικές πρώτες σκέψεις. Ωστόσο, για να αποφύγουμε τον κίνδυνο των εξαρτημένων αντανακλαστικών (του είδους “όταν τα αφεντικά κάνουν το Α τότε εμείς προσπαθούμε να καταλάβουμε τις συνέπειες του Α και μόνο”) θα προτείναμε, παράλληλα, να τραβήξουν την προσοχή που αξίζουν οι γενικές τάσεις αναδιοργάνωσης της μισθωτής σκλαβιάς, όπως αυτές ήταν φανερές (είχαν αναγγελθεί, εφαρμόζονταν…) πριν τον τσαχπίνη. Σα να λέμε: η γενική εικόνα της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης και σε ότι αφορά την εργασία χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, επειδή (υποστηρίζουμε) είναι μέσα σ’ αυτήν που μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να κατανοήσει τα χαρακτηριστικά επιμέρους σημείων. Επιπλέον θα πρέπει να ξέρουμε πως η εργασιακή αναδιάρθρωση γίνεται ήδη και θα γίνει σε πολλά σημεία της ως management by stress: διαχείριση υπό πίεση.
Ένα πρώτο στοιχείο: η αποειδίκευση μεγάλης κλίμακας διαφόρων ειδών διανοητικής εργασίας, και ανάμεσά τους τα θεωρούμενα «υψηλού κοινωνικού status», όπως γιατροί, δικηγόροι ή μηχανικοί. Υπήρχε ήδη (σε μεγάλο μέρος των ειδικοτήτων διανοητικής εργασίας) υπερπροσφορά (λόγω της μαζικής παραγωγής πτυχίων, masters και διδακτορικών) και, κατά συνέπεια, (εργασιακής, οικονομικής) υποτίμησης μεγάλου μέρους των «ευγενών επαγγελμάτων». Αυτή η υποτίμηση εκδηλώθηκε στις αρχές του 21ου αιώνα με τις διάφορες κινήσεις “g…”. Στα μέρη μας ήταν «g700», αλλού «g1000», ανάλογα με το επίπεδο του επίσημου κατώτατου μισθού και του τι θεωρούνταν ανά κοινωνία και ταξική θέση «υποτίμηση των Igonnabe». Αυτές οι κινήσεις χάθηκαν, όχι όμως η διαδικασία. Που, αθεράπευτοι, την ονομάζουμε προλεταριοποίηση (κατηγοριών) των μεσοστρωμάτων.
Αυτή η προλεταριοποίηση, οφειλόμενη στον πληθωρισμό προσοντούχων, άφηνε ωστόσο κάποιες «ελπίδες για ατομική βελτίωση στο μέλλον». Θα την ονομάσουμε προλεταριοποίηση 1.0, κρυφή και απορριπτέα απ’ όσους και όσες τους αφορούσε. Τώρα, εν όψει της γενίκευσης διάφορων εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης τα αμέσως επόμενα χρόνια, η προλεταριοποίηση 2.0 δεν θα αφήνει περιθώρια για τις ίδιες ελπίδες. Τομείς της διανοητικής εργασίας θα μηχανοποιηθούν (με διαφορετικές ταχύτητες, φυσικά, ανά εθνικό κράτος / κεφάλαιο) κι αυτό θα είναι οριστικό. Εκείνο που θα απαιτείται είναι θέσεις χειριστών· κι όχι, βέβαια, «διανοητικών εργατών» ή, ακόμα, και “στελεχών”!!! Πρακτικά αυτή η μηχανοποίηση έχει ξεκινήσει ήδη αρκετά πριν τον τσαχπίνη χωρίς να συγκεντρώνει την προσοχή που θα έπρεπε. Είναι μια τάση που θα γενικευτεί / εξαπλωθεί. Με επιχειρήματα ταχύτητας, ακρίβειας – και ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού.
Θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να θυμίσουμε ότι αυτή η διαδικασία προλεταριοποίησης / αποειδίκευσης (απ’ την μια μεριά) και δημιουργίας νέων εργασιακών ειδικοτήτων (απ’ την άλλη) δεν είναι καθόλου πρωτοφανής στην καπιταλιστική ιστορία. Το αντίθετο. Κάθε τεχνική αναδιάρθρωση μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης συνοδευόταν πάντα απ’ αυτό το δίπολο. Αλλά ως σχετικά πρόσφατα υπήρχε η πεποίθηση ότι αυτά αφορούν την χειρωνακτική (και γενικά την “ανειδίκευτη”) εργασία, και ότι (αντίθετα) η διανοητική είναι καλά εξασφαλισμένη λόγω “ανωτερότητας”. Λάθος: κανείς δεν έδωσε σημασία στο επίθετο “έξυπνος / έξυπνη / έξυπνο” που έχει προσταθεί στις μηχανές…
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε επιμέρους παραδείγματα, αλλά κάτι τέτοιο θα κινδύνευε να θεωρηθεί περιπτωσιολογία. Η τάση πάντως είναι σαφής, για ακόμα μεγαλύτερη τυποποίηση και, μέσω αυτής, αλγοριθμοποίηση: στα στατικά κατασκευών, στα διαγνωστικά κριτήρια ασθενειών ή στα επιχειρήματα και στα ελαφρυντικά δικαστικών υποθέσεων, για να αναφέρουμε μόνο ενδεικτικά κάποιες μεγάλες ομάδες άλλοτε διανοητικών προσόντων.
Ισχύει επίσης το ίδιο για πλήθος άλλων διανοητικών εργασιών, που μπορούν να αναχθούν σε υπολογισμούς στη βάση τυποποιημένων πληροφοριών. Η οδήγηση οχήματος είναι μια διάσημη περίπτωση, επειδή περιλαμβάνει κι έναν μεγάλο βαθμό απροσδιοριστίας / ρευστότητας των συνθηκών κυκλοφορίας· συνεπώς και την εκπαίδευση της μηχανής (machine learning). Ωστόσο τα «αυτόματα» οχήματα δεν είναι καν πρόβλεψη… Είναι εδώ… Στις δουλειές αποθήκης («logistics») για τις οποίες υπάρχει αυξητική τάση λόγω της αναδιάρθρωσης στο λιανικό εμπόριο, οι ρομποτικές μηχανές εξελίσσονται σε επιστάτες της ζωντανής εργασίας, που φυσικά θα θεωρείται «ανειδίκευτη». Στις «psycho» ειδικότητες, στο βαθμό που έγινε δεκτή η distance συνεδρία, εξειδικευμένο software μπορεί να τους αφαιρέσει «ευθύνες», ακόμα και να τις καταργήσει. (Ας φανταστούμε τι «ψυχολογική υποστήριξη» μπορεί να προσφέρει μια εξειδικευμένη Siri ή Alexa! Και άμεσα!) Ακόμα και η αυτο-οργάνωση των μηχανών (που δεν θα γίνει ο τάφος των αφεντικών!!!) είναι πια τεχνικά εφικτή: μελετήστε με κριτικό τρόπο πως δρουν τα “σμήνη drones”.
Αυτή η προλεταριοποίηση 2.0 / αποειδίκευση θα δημιουργήσει σταδιακά (αλλά όχι πολύ αργά) ένα πλήθος ανέργων «νέου είδους» απ’ την σκοπιά της υποκειμενικότητάς τους. Θα υποτιμούνται, όχι επειδή «δεν τέλειωσαν το σχολείο», ούτε καν επειδή «είναι μαθητευόμενοι τεχνίτες». Θα υποτιμούνται επειδή οι γνωσιολογικές επενδύσεις που έκαναν, ακόμα κι αν πριν ήταν σχετικά υψηλού επιπέδου, ξεπεράστηκαν οριστικά. Εκεί υπεισέρχεται ήδη (κι αυτό είναι μια δομική εξέλιξη) ο ρόλος της μορφής – κράτους, σαν γενικού διαχειριστή της εργασίας και της αγοράς της. Γράψαμε γι’ αυτό στο παρελθόν («το διπλό αφεντικό»), αλλά τα εργατικά / πολιτικά ανταγωνιστικά ζητήματα που θα πρέπει να αναδυθούν φαίνεται να κινούνται ακόμα στη σφαίρα της φαντασίας (ή της απώθησης). Οι ιδεολογικές (ακόμα και ψυχοσυναισθηματικές) παράμετροι αυτής της προλεταριοποίησης 2.0 / αποειδίκευσης (η αυτο-ενοχοποίηση του «έκπτωτου Εγώ» για παράδειγμα) θα είναι όχι το μοναδικό αλλά ένα σοβαρό εμπόδιο της όποιας ριζοσπαστικοποίησης. Αυτό σημαίνει ότι θα βρισκόμαστε για καιρό μπροστά σε αλλόκοτες «πολιτικές» συμπεριφορές…
Οι «εύκολες απαντήσεις συνδικαλιστικού τύπου», σα συνήθεια του 20ου αιώνα, είναι ήδη και θα είναι ακόμα περισσότερο ένα άλλο σημαντικό εμπόδιο…