Κυριακή 27 Δεκέμβρη. Θίξαμε χτες το θέμα γνώση σε σχέση με τον τσαχπίνη, το ποιόν του, την διαχείρισή του… Ένα θέμα που σίγουρα έχει πάμπολλες προεκτάσεις, που εύκολα θα χαρακτηρίζονταν “φιλολογικές” ή “φιλοσοφικές”.
Χωρίς να είναι αδιάφορη για καμμία προσέγγιση του θέματος, η επιλογή της ασταμάτητης μηχανής είναι εδώ εργατική και πολιτική. Τι σημαίνουν αυτά τα επίθετα; Σημαίνουν ότι σε διαφορετικούς πολιτισμούς, σε διαφορετικές εποχές, ή και σε διαφορετικά κοινωνικά υποκείμενα στον ίδιο πολιτισμό και στην ίδια εποχή, υπάρχουν, δημιουργούνται, διαφορετικά γνωσιακά corpus – διαφορετικά είδη γνώσης, για να το πούμε απλά. Αυτά τα είδη γνώσεων μπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα με τον καταμερισμό εργασίας, ή/και τα φύλα, ή/και τις ηλικίες· διαφοροποιούνται οπωσδήποτε σε σχέση με την διαστρωμάτωση της εξουσίας. Και στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι (ή ήταν…) ταξικά προσδιορισμένα.
Αυτό ισχύει γενικά. Ισχύει οπωσδήποτε και σε ότι αφορά αυτές τις γνώσεις που θα ονομάζαμε γνώσεις υγείας, γνώσεις θεραπείας, γνώσεις των σωμάτων – ακόμα και γνώσεις επί των κοινωνικών σχέσεων σε σχέση με την υγεία. Ένα απλό παράδειγμα, που στους μεγαλύτερους / ες αναγνώστες της ασταμάτητης μηχανής κάτι θα θυμίζει (και στους νεώτερους / ες θα θεωρηθεί «ufo»!): σε άλλες εποχές (;), όταν τα παιδικά εμβόλια ήταν ελάχιστα και βασικά, οι (λαϊκές…) μανάδες έσπρωχναν τα παιδιά τους να κάνουν παρέα με άλλα που είχαν κάποια παιδική μεταδοτική αρρώστια για να «κολλήσουν» – και να την περάσουν ενόσω ήταν μικρά σε ηλικία… Αυτές οι λαϊκές γυναίκες δεν ήξεραν τι πάει να πει «αγέλη» στις ανθρώπινες σχέσεις, ούτε τι είναι η «ακίδα ιού». Εκείνο που ήξεραν όμως (και το ήξεραν εμπειρικά, από γενιά σε γενιά) ήταν πως αποκτιέται η ανοσία. Ήξεραν, επίσης, ότι είναι λάθος να αποφεύγεται η «μόλυνση» σε μια κατηγορία (παιδικών) ασθενειών· και πως είναι καλύτερα τέτοιες αρρώστιες να τις περάσει κανείς μικρός αντί να τις κολλήσει μεγάλος, οπότε οι συνέπειες θα ήταν πολύ χειρότερες. Η λαϊκή γνώση στο θέμα δεν ήταν «αντισηπτική», το αντίθετο…
Ας μην μυθοποιηθεί η λαϊκή γνώση με νεο-ρομαντικό τρόπο! Δεν ήταν μια γνώση υγείας πλήρης, ούτε αποτελεσματική στα πάντα: χωρίς την επιστημονική ιατρική η βρεφική θνησιμότητα και η θνησιμότητα στα παιδιά (από διάφορες αρρώστιες) ήταν εξαιρετικά υψηλή! Συνεπώς δεν θα ήταν σκόπιμο να φέρει κανείς σε αντιπαράθεση αυτά ή οποιαδήποτε άλλα είδη γνώσης για το «πιο είναι το καλύτερο εφ’ όλης της ύλης», ειδικά αν κάποιο ή κάποια διεκδικεί / ουν την υποτιθέμενη «αρτιότητα» της επιστήμης. Θα ήταν αρκετό και χρήσιμο να αναγνωριστεί πως διαφορετικά είδη γνώσεων υγείας, διαφορετικά γνωσιακά θεραπευτικά corpus, έχουν (ή μπορεί να έχουν) την αξία τους (δηλαδή: την αποτελεσματικότητά τους) σε διαφορετικές περιπτώσεις. Αντί για το δάκτυλο στη σκανδάλη, μια προσέγγιση προσεκτική, φιλική, εξοικείωσης, είναι η καλύτερη στάση όταν αυτά τα διαφορετικά γνωσιακά corpus, που ανήκουν σε διαφορετικά υποκείμενα, εποχές, πολιτισμούς ή τάξεις συμπίπτουν… (Αν ονομάσετε αυτήν την προσέγγιση “γνωσιακό εκλεκτικισμό” μπορεί να βρείτε και την βιβλιογραφία του· όχι μ’ αυτό το όνομα πάντως!)
Η συστηματική δυτική ιατρική δεν προέκυψε ούτε, κυρίως, εξελίχθηκε με τέτοιο συγκαταβατικό τρόπο! Ο λόγος είναι γνωστός σ’ όσους ασχολούνται με την Ιστορία: ήταν η αντίληψη της (πρώτα επαναστατικής και στη συνέχεια κυριαρχικής) αστικής τάξης, με προτεσταντική καταγωγή· η αντίληψη της για το σώμα, την υγεία, την θεραπεία, τους νοσογόνους παράγοντες, το είδος των θεμιτών φαρμάκων, που κρατώντας σαν σημαία της την «επαναστατικότητα» και τον τεχνικό «ορθολογισμό», πολέμησε χωρίς ενδοιασμούς, κυνήγησε, ποινικοποίησε, απαγόρευσε κάθε άλλη διαφορετική γνώση για θέματα υγείας και θεραπείας· χωρίς να τους δώσει κανένα περιθώριο να αποδείξουν (ή να μην αποδείξουν) την αξία χρήσης τους… Ο Foucault στο διεξοδικό η γέννηση της κλινικής είναι πολύ κατατοπιστικός γι’ αυτήν την μετάβαση.
Το αληθινό ενδιαφέρον της επαναστατικής αστικής τάξης για την υγεία των πληθυσμών δεν πρέπει να αγνοηθεί: πράγματι τα κίνητρα αυτού του γνωσιακού πολέμου απ’ την μεριά της ήταν αυθεντικά. Για παράδειγμα δεν μπορούσε (και δεν θα έπρεπε!) να ανεχτεί πρακτικές «εξαγνισμού» σαν θεραπεία! Ούτε, απ’ την άλλη, το μοιρολατρικό «ήταν θέλημα θεού» για την αρρώστια και τον θάνατο! Είναι ωστόσο διαφορετικό ζήτημα το αν «μαζί με τα απόνερα έπρεπε να πεταχτεί και το μωρό»! Στο βαθμό που η μέριμνα της αστικής εξουσίας, στις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν όντως η καλή υγεία και των πληβείων, το να ασχοληθούν οι διανοούμενοι και οι ειδικοί της με το να διακρίνουν το ποιές απ’ τις γνώσεις αυτών των «κατώτερων» ήταν πράγματι αποτελεσματικές και ποιές, αντίθετα, μεγάλωναν απλά την πελατεία του μεγαλοαδύναμου, θα έπρεπε να θεωρηθεί τότε και έκτοτε εύλογα αναγκαίο και σκόπιμο.
Δεν έγινε έτσι. Και, απ’ την στιγμή που η δυτική επιστημονική ιατρική εξαφάνισε κάθε άλλο αποτελεσματικό και χρήσιμο σώμα γνώσης υγείας / θεραπείας, άρχισε να κάνει τα δικά της εγκλήματα. Επιστημονικά αυτά. Ο Cesare Lombroso (1835 – 1909) και η δημοφιλής θεωρία του για τον «εγκληματικό χαρακτήρα» ήταν γνήσιο τέκνο αυτής της (ιατρικής…) επιστημοσύνης που ποτέ δεν έπαψε να υπηρετεί το ξεκαθάρισμα λογαριασμών της αστικής εξουσίας (κα της γνώσης / εξουσίας της) απέναντι στους πληβείους (και των δικών τους γνώσεων / αντιεξουσίας). Ο ευγονισμός ήταν επίσης γνήσιο προϊόν αυτής της αστικής επιστημοσύνης. Η ψυχιατρική των λωβοτομών και των ηλεκτροσόκ το ίδιο. Αυτά είναι μόνο λίγα παλιότερα παραδείγματα: παρότι η (και ιατρική) αστική, δυτική επιστήμη έδιωξε διάφορες αυθαίρετες (και επικίνδυνες) προ-αστικές θεραπευτικές δοξασίες, έφτιαξε την δική της λίστα καταστροφών, που συνεχίζεται ακόμα. Έτσι ώστε αν θέλει κάποιος να σταθεί με έντιμο τρόπο απέναντι στη δυτική επιστήμη (γενικά) και στη δυτική ιατρική επιστήμη (ειδικά), σε όλους τους κλάδους της, δεν θα πρέπει να κάτσει σε στάση προσοχής· ούτε, όμως, να πετάξει το μωρό μαζί με τα νερά… (Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ξέρει ότι αυτά τα νερά είναι πολλά…)
(φωτογραφία: Το Μάθημα ανατομίας του δρ. Τουλπ είναι μια απ’ τις θρυλικές ελαιογραφίες του Ρέμπραντ, του 1632. Στην εμπορική / πρωτοαστική (αν μας επιτρέπεται ο όρος) ολλανδία της εποχής, το βλέμμα του χειρούργου και η επισκόπηση των εσωτερικών οργάνων του ανθρώπινου σώματος ήταν ένα είδος ιδεο-πολιτικής “τομής”. Αλλά το νόημά της (και όχι την αναδυόμενη ιατρική αλήθεια του χειρουργικού βλέμματος· μάλλον την αξίωσή του να κατέχει την αλήθεια) μπορεί να την καταλάβει κανείς μόνο αν κάνει συγκρίσεις με άλλου είδους ιατρικές γνωσιοθεωρείες· όχι λιγότερο αποτελεσματικές, την ίδια εποχή…)