Page 36 - Το βιβλίο των προϋποθέσεων

καπιταλισµού. Σε σχέση µε την πολιτική οικονοµία γράφει: “Οτιδήποτε πηγαίνει πέ-
ρα απ’ τις πιο αφηρηµένες ανάγκες - είτε ανήκει στην περιοχή της παθητικής από-
λαυσης είτε αφορά δραστηριότητες - φαίνονται σ’ αυτόν [τον οικονοµολόγο] πολυ-
τέλεια”. Και πιο κάτω: “Η κοινωνία, όπως την βλέπει ο πολιτικός οικονοµολόγος, εί-
ναι µια κοινωνία πολιτών, στην οποία κάθε ιδιώτης είναι ένα σύνολο αναγκών και
υπάρχει µόνο για να ικανοποιεί κάποιον άλλον, όπως ο άλλος υπάρχει για να ικανο-
ποιεί αυτόν, έτσι που ο καθένας είναι ένα µέσο για την ζωή των άλλων”. Σύµφωνα
µε τον Μάρξ, η έκπτωση των αναγκών σε οικονοµικές ανάγκες είναι έκφραση της (κα-
πιταλιστικής) αλλοτρίωσης των αναγκών, σε µια κοινωνία στην οποία ο σκοπός της
παραγωγής δεν είναι η ικανοποίηση των αναγκών αλλά η αξιοποίηση του κεφάλαιου,
όπου το σύστηµα των αναγκών συντίθεται απ’ τον καταµερισµό της εργασίας, και
όπου οι ανάγκες εµφανίζονται µόνο στην αγορά, µε την µορφή της ενεργητικής ζή-
τησης.
...
Χάρη στη µεσολάβηση του νόµου της αξίας, πάντως, η αύξηση της παραγωγικότη-
τας µπορεί να συσχετιστεί µε τις ανάγκες· αυτός ο νόµος προβλέπει ότι ο κοινωνικά
αναγκαίος χρόνος εργασίας µειώνεται, µε την παρεπόµενη δυνατότητα να µπορεί ο
εργάτης να ικανοποιήσει ένα “υψηλότερο επίπεδο” αναγκών. Αλλά σύµφωνα µε τον
Μαρξ, αυτό ποτέ δεν µπορεί να γίνει µέσα στον καπιταλισµό, εν µέρει επειδή η αξιο-
ποίηση του κεφάλαιου βάζει πάντα ένα όριο στη µείωση του χρόνου εργασίας, και εν
µέρει επειδή δεν µπορεί να υπάρξει καµία δοµή αναγκών δηµιουργηµένη “εν κενώ”
που θα επέτρεπε στους απλούς ανθρώπους να χρησιµοποιούν τον ελεύθερο χρόνο
τους για να ικανοποιήσουν “υψηλότερες ανάγκες”. Μια τέτοια δυνατότητα µπορεί να
υπάρξει µόνο σε µια κοινωνία “συνεργαζόµενων παραγωγών”. Αυτή είναι µια κοινω-
νία όπου οι ανάγκες δεν εµφανίζονται στην αγορά, όπου η κύρια έµφαση είναι στην
εκτίµηση των αναγκών, και στην παρεπόµενη οργάνωση της εργατικής δύναµης και
του εργάσιµου χρόνου· µια κοινωνία όπου ολόκληρη η δοµή των αναγκών θα αλλά-
ξει, όπου οι άνθρωποι θα µπορούν να µοιράζονται αγαθά σύµφωνα µε τις ανάγκες
τους, και όπου οι κύριες ανάγκες δεν θα είναι αυτές που συνδέονται µε υλικά αγαθά
αλλά εκείνες που αφορούν “δραστηριότητες υψηλότερου επιπέδου”, και, ακόµα πιο
σηµαντικό, εκείνες που σχετίζονται µε την ζωή των ανθρώπων, όπου κανείς δεν εί-
ναι µέσο [της ικανοποίησης] του άλλου.
Κατά συνέπεια µόνο συµπτωµατικό δεν είναι ότι µια εννόηση των αναγκών παίζει
κρυφό ίσως αλλά κυρίαρχο ρόλο στις οικονοµικές κατηγορίες του Μαρξ. Όπως δεν εί-
ναι τυχαίο ότι ο προσδιορισµός των αναγκών δεν γίνεται ξεκάθαρος στην Μαρξιανή
κριτική της πολιτικής οικονοµίας και του καπιταλισµού. Οι διάφορες εκδοχές εννόη-
σης των αναγκών απ’ τον Μαρξ δεν είναι στο σύνολό τους αναγώγιµες σε οικονοµι-
κές κατηγορίες. Χρησιµοποιεί σε διάφορα σηµεία εννοήσεις της ανάγκης σαν µη-οι-
κονοµική κατηγορία, σαν ιστορικο-φιλοσοφική έννοια, δηλαδή σαν ανθρωπολογικές
εκδοχές της αξίας, και κατά συνέπεια σαν πραγµατικότητες που δεν επιδέχονται ορι-
σµό µέσα στο οικονοµικό σύστηµα. Προκειµένου να αναλύσει τις οικονοµικές κατη-
γορίες του καπιταλισµού σαν αλλοτριωµένες ανάγκες (π.χ. την ανάγκη πραγµατοποί-
ησης του κεφάλαιου, το σύστηµα αναγκών που επιβάλλεται απ’ τον καταµερισµό ερ-
γασίας, την διαρκή εµφάνιση των αναγκών στην αγορά, τον περιορισµό των εργατι-
κών αναγκών στα “απολύτως αναγκαία µέσα επιβίωσης”, την χειραγώγηση των αναγ-
36