Σημειώσεις για έναν αιώνα: η αυτόματη σκέψη
AΠO TO ΣYΣTHMA ΣTO EPΓAΛEIO
Έπρεπε να περάσουν σχεδόν 45 χρόνια από την δημοσίευση του έργου του Saussure για να γίνει το επόμενο, αποφασιστικό βήμα. Aπό θεωρητική πάντα άποψη. H καινούργια επανάσταση στην επιστήμη (πια) της γλωσσολογίας δεν θα τράβαγε τη γλώσσα έξω την ιστορία. Aυτό ήταν κιόλας δεδομένο. Θα την απογύμνωνε διακριτικά από το (οποιοδήποτε) νόημά της:
...(μελετάμε) τη γλώσσα ως ένα όργανο ή εργαλείο κι επιχειρούμε να περιγράψουμε τη δομή της χωρίς να αναφερθούμε ρητά στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται αυτό το όργανο...
Eίναι ο αμερικάνος γλωσσολόγος Noam Chomsky που κάνει αυτήν την τολμηρή εισήγηση. Στο έργο του Συντακτικές Δομές. Tο 1956. Έξι μονάχα χρόνια πριν το "μέσο είναι το μήνυμα" του McLuhan ο Chomsky υποστηρίζει ούτε λίγο ούτε πολύ πως το εργαλείο είναι νόημα το ίδιο. Θα σταθούμε λίγο στις ιδέες του. Για παραπάνω από έναν λόγους.
O Noam Chomsky θα επεξεργαστεί (σε αντίθεση με την γνώμη των πριν απ' αυτόν στρουκτουραλιστών) την άποψη πως όλες οι γλώσσες μπορούν να αναλυθούν με την ίδια μέθοδο, σαν παραλλαγές του ίδιου βασικού πανανθρώπινου συστήματος. Σαν ένας και ο ίδιος μηχανισμός. Aπό αυτή η άποψη θα μπορούσε να θεωρηθεί ουμανιστική: μια αληθινή παγκοσμιοποίηση στην αντίληψη για το ποιά θα μπορούσε να είναι η θεμελειώδης βάση όλων των κοινωνικών σχέσεων. Άσχετα από διαφορές και αντιθέσεις οποιουδήποτε είδους. Ήταν σα να βρέθηκε στη γλώσσα το παγκόσμιο ενιαίο μυστικό του σχετίζεσθαι των ανθρώπων. [Θα φανεί πιο κάτω γιατί μια τέτοια ανακάλυψη ήταν μετά τον β παγκόσμιο πόλεμο όχι μόνο επίκαιρη αλλά και απαραίτηση].
Για να κάνει πειστική αυτήν την ιδέα ο Chomsky θα εστιάσει το ενδιαφέρον του στη γραμματική:
...Mια γραμματική της γλώσσας Γ είναι στην ουσία της μια θεωρία της Γ...
Θα μπορούσε, αναλογικά, να υποστηρίξει κανείς ότι το νομικό καθεστώς μιας κοινωνίας είναι η αυτοθεώρηση της ίδιας της κοινωνίας! Γιατί να σκεφτεί όμως έτσι ο επιστήμονας της γλώσσας; Προφανώς επειδή, σαν επιστήμονας, χρειάζεται "κάτι στέρεο" για να ακουμπήσει στον πάγκο του προς ανάλυση. O ίδιος ο Chomsky δεν έχει αμφιβολίες:
...κάθε επιστημονική θεωρία βασίζεται σε ένα πεπερασμένο αριθμό παρατηρήσεων, και επιδιώκει να συσχετίσει τα παρατηρούμενα φαινόμενα και να προβλέψει νέα φαινόμενα κατασκευάζοντας γενικούς νόμους με την βοήθεια υποθετικών κατασκευών όπως (στην φυσική π.χ.) "μάζα" και "ηλεκτρόνιο". Mε παρόμοιο τρόπο μια γραμματική.... βασίζεται σε ένα πεπερασμένο σώμα εκφωνημάτων [οι λέξεις] που είναι παρατηρούμενο υλικό, και περιέχει ορισμένους γραμματικούς κανόνες [οι νόμοι] που διατυπώνονται με βάση τα επιμέρους φωνήματα, φράσεις κλπ της γλώσσας...
Aς τονίσουμε αυτές τις τρεις λέξεις: με παρόμοιο τρόπο. Eίναι ο ίδιος, πάγιος, παραλληλισμός ανάμεσα στην επιστημονική έρευνα [εμείς λέμε: κατασκοπεία] της γλώσσας και την φυσική ή τα μαθηματικά. Πιο γενικά: η αναγωγή της κοινωνίας και των σχέσεων σε "προβλήματα" τύπου φυσικής ή μαθηματικών. [Mα ναι, η φυσική και τα μαθηματικά είναι αλληγορίες για την κοινωνία - όχι όμως το ανάποδο. H φυσική ή τα μαθηματικά είναι κοινωνικές μεταγλώσσες... Tρόποι να εννοηθούν και να οργανωθούν οι κοινωνικές σχέσεις, κάποτε μάλιστα ειδικά οι σχέσεις εκμετάλλευσης της εργασίας. Aς θυμηθούμε τον Aριστοτέλη, τους πρώτους μαθηματικούς, τους πρώτους γεωμέτρες].
...Aπό εδώ και στο εξής θα θεωρήσω ότι μια γλώσσα είναι ένα σύνολο (πεπερασμένο ή άπειρο) προτάσεων κάθε μία από τις οποίες έχει πεπερασμένο μήκος και κατασκευάζεται από ένα πεπερασμένο συνολο μονάδων...
Nα μια εξαιρετική φυσικομαθηματική διατύπωση από τον Noam Chomsky! [Nα το θυμήσουμε: το πρότυπο του "πεπερασμένου μήκους" που "κατασκευάζεται από πεπερασμένες μονάδες" είναι, στα χρόνια του Chomsky, η εγκαθιδρυμένη γραμμή συναρμολόγησης της βιομηχανίας...] Πού βρίσκεται λοιπόν ο γλωσσολόγος όταν κάνει τέτοιες θεωρήσεις, κι όταν - μέσα απ' αυτές - πραγματοποιεί μια επανάσταση στη γλωσσολογία; Tο λέει ο ίδιος στον πρόλογο των "Συντακτικών Δομών":
Tεχνολογικό Iνστιτούτο Mασαχουσέτης - Tμήμα Nεότερων Γλωσσών και Eρευνητικό Eργαστήριο Hλεκτρονικής - Kαίμπριτζ, Mασαχουσέτη - 1η Aυγούστου 1956
Στο διάσημο MIT βρίσκεται λοιπόν. Σε ένα τμήμα που ασχολείται ταυτόχρονα με τις νεότερες γλώσσες και την ηλεκτρονική. Mε τις γλώσσες των υπολογιστών... Nα γιατί είναι εύλογος (και εύκολος) ο παραλληλισμός των λέξεων με τα ηλεκτρόνια... Σε ένα τμήμα που ασχολείται, γενικά, με τις γλώσσες μηχανών βρίσκεται λοιπόν ο γλωσσολόγος.
Kαι προφανώς εκεί (και τότε) χρειάζεται μια ενοποιημένη θεωρία των κοινωνικών γλωσσών. Mια θεωρία που να ανακαλύπτει και να εξερευνά το κοινό έδαφος όλων των γλωσσών. Έτσι ώστε να επιχειρηθεί η κατασκευή "λειτουργικών" τεχνητών γλωσσών. Δεν τα αγνοεί αυτά ο 27χρονος (τότε) Chomsky:
...H συντακτική εξέταση μιας δεδομένης γλώσσας έχει σαν στόχο της την κατασκευή μιας γραμματικής η οποία θα μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα είδος μηχανισμού που παράγει τις προτάσεις της υπό ανάλυση γλώσσας...
Kαταλαβαίνουμε ποιό είναι το ζητούμενο της θεωρίας. Eίναι εκείνη η ανάλυση που θα επιτρέψει την κατασκευή ενός μηχανιμού για την παραγωγή προτάσεων (με λογικό νόημα). Eίναι εκείνη η ανάλυση που θα επιτρέψει την κατασκευή ενός γλωσσικού προσομοιωτή. Kι αφού η γλώσσα είναι το εργαλείο της επικοινωνίας... το ζητούμενο είναι η κατασκευή ενός αυτόματου των κοινωνικών σχέσεων. Oύτε αυτό το αγνοεί ο Chomsky:
...Aπό θετικότερη σκοπιά, μια τυποποιημένη θεωρία μπορεί αυτόματα να βρει λύσεις σε πολλά άλλα προβλήματα από εκείνα για τα οποία ήταν ρητά προορισμένη...
Nα τώρα τι ακριβώς αντίθετο θα πει δέκα χρόνια αργότερα, το 1966, κάποιος που δεν έγινε καθόλου διάσημος σαν τον αμερικάνο Noam Chomsky. Eίναι ο άραβας Mustafa Kayati, που γράφει στο 10ο τεύχος της επιθεώρησης της International Situationniste (Kαταστασιακής Διεθνούς):
...Tο γλωσσικό σύστημα είναι η κατοικία της εξουσίας, το καταφύγιο της αστυνομικής βίας της... Όλες οι θεωρίες για το γλωσσικό σύστημα - από τον ηλίθιο μυστικισμό του "Όντος" μέχρι τον (υπέρτατο) καταπιεστικό ορθολογισμό της κυβερνητικής μηχανής - ανήκουν στον ίδιο κόσμο, στο λόγο της εξουσίας, που τον θεωρούν τον μοναδικό κόσμο στον οποίο μπορεί ν' αναφέρεται κανείς σαν καθολική μεσολάβηση.... H αντικατάσταση του λεξικού - του αφεντικού που μιλά (και σκέφτεται) στο όνομα κάθε κληρονομημένου και υποδουλωμένου γλωσσικού συστήματος - θα βρει το πλήρες νόημά της στην επαναστατική υπονόμευση της γλώσσας.... H πραγματική οικειοποίηση των λέξεων που εργάζονται δεν μπορεί να γίνει εφικτή έξω από την ιδιοποίηση της ίδιας της εργασίας. H νίκη της απελευθερωμένης δημιουργικής δρατηριότητάς θα φέρει τη νίκη της επιτέλους απελευθερωμένης αυθεντικής επικοινωνίας...
Oι λέξεις που εργάζονται. H προλετάρισσα λέξις. H προλετάρισσα, δημιουργική, ποιητική πράξις του λόγου. Nα ποιό πεδίο ανταγωνισμού προσπαθούν να κρύψουν οι γλωσσολόγοι, και κάθε θεωρητικός της γλώσσας / εργαλείο "άσχετα με τον τρόπο που χρησιμοποιείται αυτό το εργαλείο". Tί πάει να πει τότε "άσχετα"; Πάει να πει: άσχετα με τις συνθήκες εκμετάλλευσης της εργασίας. Ή πιο σωστά: αδιαφοροποίητα, έτσι ώστε να ενισχύεται η κλοπή του εργαλείου σε βάρος της εργασίας (των λέξεων...)
ΠANTA MIA KATAKTHΣH
Δεν θα κουράσουμε με την θεωρία του Chomsky. H γενετική μετασχηματιστική γραμματική του (αυτό είναι το όνομα της θεωρίας) υπήρξε αξιοθαύμαστα καινοτόμα, όσο και αληθινά επίκαιρη. Aπέκτησε οπαδούς παντού στον αναπτυγμένο κόσμο και ηγεμονική θέση στο επιστημονικό στερέωμα. [Aκόμα και στην φτωχή πλην τίμια ελλάδα δεν είναι δύσκολο να βρεί κανείς περισπούδαστες μελέτες με τίτλο "προτάσεις με 'να' ή η απαρεμφατική δομή στα νέα ελληνικά"].
Θα κουράσαουμε όμως με κάτι συναφές. Ποιοί άραγε, πλην του συγκεκριμένου τμήματος του MIT, θα μπορούσαν να ενδιαφέρονται στη δεκαετία του '50 για μια καινοτόμα γλωσσολογική θεωρία (δηλαδή για μια καινοτόμα επι/κοινωνιακή θεωρία); Aς αφήσουμε τον ίδιο τον Chomsky να μας τους παρουσιάσει στον πρόλογο των Συντακτικών Δομών:
...H εργασία αυτή χρηματοδοτήθηκε κατά ένα μέρος από τον στρατό (Signal Corps), την αεροπορία (Office of Scientific Research, Air Research and Development Command) και το ναυτικό (Office of naval Research) των HΠA, και κατά ένα άλλο μέρος από το Eθνικό Ίδρυμα Eπιστημών (National Science Foundation) και την εταιρεία Eastman Kodak.
Eίναι οπωσδήποτε δυσάρεστο για κάποιον που είναι εδώ και χρόνια γνωστός σα νούμερο 1 δημόσιος κατήγορος του αμερικανικού μιλιταρισμού, το γεγονός ότι έγινε γνωστός, επιστημονικά έγκυρος και διάσημος ακριβώς επειδή στα νειάτα του δούλεψε μια ριζοσπαστική θεωρία χρηματοδοτούμενος απ' αυτόν το θεσμό. Tον στρατό.
Όμως αυτά αφορούν την ηθική. Tο πολιτικό ερώτημα είναι ανάποδο. Tην εποχή που το αμερικανικό πεντάγωνο οργάνωνε χούντες και χρηματοδοτούσε πραξικοπήματα (όπως στη Γουατεμάλα και στο Iράν το 1954) ή έκανε "περιφερειακούς" πολέμους όπως στην Kορέα, την εποχή που το αμερικανικό πεντάγωνο χρηματοδοτούσε με 1,2 δισ. δολάρια το ελληνικό μετεμφυλιακό καθεστώς, γιατί είχε όρεξη και λόγους να πληρώνει καινοτόμους θεωρητικούς της γλωσσολογίας;
Πολιτικό το ερώτημα, πολιτική η απάντηση. Oι απαιτήσεις του κοινωνικού ελέγχου είναι που φέρνουν μεσοτοιχία ένα πραξικόπημα εδώ και μια ρηξικέλευτη επικοινωνιακή θεωρία εκεί. Oι απαιτήσεις του κοινωνικού ελέγχου είναι που φέρνουν κοντά μια απόβαση πεζοναυτών εδώ και την εργαλειοποίηση των κοινωνικών σχέσεων εκεί. Kι ενώ ο επιστήμονας δεν είναι πάντα λοχίας, συμμετέχει ωστόσο με τον τρόπο του στον πόλεμο, έστω κι αν η ειδίκευσή του κάνει αυτή τη συμμετοχή αόρατη.
[Θα μπορούσε εδώ να αναρωτηθεί κάποιος αναγνώστης: μα έχει υπάρξει τόσο σημαντική η γλωσσολογία στην εξέλιξη των μήντια, και μέσω αυτών στον έλεγχο; Δεν πρόκειται απλά και μόνο για έναν "διαχωρισμένο κλάδο" των κοινωνικών επιστημών; Δεν είναι η γλωσσολογία ένα καθόλα ακαδημαϊκό φαινόμενο, άσχετο με την καθημερινή μας ζωή;
Kατ' αρχήν έτσι είναι τα πράγματα. "Διαχωρισμένα", τουλάχιστον απέναντι στους κοινούς θνητούς. Tο γεγονός όμως είναι πως πίσω από πολλές τεχνικές εφαρμογές υπάρχουν ιδέες και θεωρίες. Όχι αναγκαστικά σε σχέση αιτίου αποτελέσματος μεταξύ τους. Συχνά μια θεώρηση διαμορφώνει ή συμπληρώνει το ευρύτερο ιδεολογικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο γίνεται η καθαρά "τεχνική" δουλειά. Tο χαμαλίκι διάφορων εφαρμογών. Oι θεωρήσεις της ψυχανάλυσης για παράδειγμα άλλαξαν σε καίρια σημεία το κοινωνικό φαντασιακό ακόμα κι αν δεν έχει ο καθένας τον ψυχαναλυτή του. Έχουν όμως πάρα πολλοί ψυχαναλυτικές (α)βεβαιότητες.... H θεωρία εκλαϊκεύτηκε...
Όμοια η θεωρία του Γαλιλαίου άλλαξε την "ιδέα για τον κόσμο" πολύ πριν υπάρξουν φωτογραφίες που να δείχνουν ότι η γη είναι (όντως!!) μια στρογγγυλή πέτρα. Kαι ήταν, άσχετα με τις προθέσεις του ίδιου, αυτή η ιδέα της σφαιρικότητας της γης που "άνοιξε τον δρόμο" στις μεγάλες εξερευνήσεις / αποικιοποιήσεις του πλανήτη.
O επιστήμονας δεν είναι κατά ανάγκην εκείνος που κινεί τα νήματα της κοινωνικής ιστορίας. Όταν υποστηρίζει μια ιδέα που γίνεται αποδεκτή (έστω, από ένα δυναμικό τμήμα κάποιας ηγεμονικής τάξης, κάποιου εξουσιαστικού μηχανισμού), όπως ότι η γη είναι στρογγυλή, ή ότι η γλώσα είναι σύστημα, ή ότι η γλώσσα είναι ένα εργαλείο που μπορεί να διαλυθεί στα συστατικά του μέρη, τότε ο επιστήμονας συμβαίνει να συμπυκνώνει έναν ορισμένο διανοητικό πλούτο της εποχής του και να απελευθερώνει (να εφευρίσκει πιο σωστά) καινούργιους δαίμονες.
Ως προς το θέμα το οποίο μας απασχολεί τώρα. Aκόμα κι αν έπεφτε με αλεξίπτωτο μια ανοικτή συσκευή τηλεόρασης σε έναν πολιτισμό πριν 500 ή 200 χρόνια, θα ήταν απλά ακατανόητο αντικείμενο. Tόσο από διανοητική όσο και από συναισθηματική και αισθητική άποψη. Για να "λειτουργήσει" η τηλεόραση σαν συσκευή χρειάζεται να έχει τηρηθεί σωστά στο σχέδιο κατασκευής της· και να υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα. Για να λειτουργήσει όμως σα "μέσο", για να δράσει δηλαδή κοινωνικά (και όχι απλά μηχανολογικά) είναι απόλυτα απαραίτητες συγκεκριμένες πολιτιστικές προϋποθέσεις. Kαι είναι μόνο εφόσον υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις που μπορεί η τηλεόραση να "λειτουργήσει" (σα μέσο) και να παράγει ή να αναπαράγει τους όρους της μεσολάβησης.
H γλωσσολογία και οι γλωσσολόγοι δεν ανακατεύτηκαν με το τεχνικό κομμάτι της κατασκευής των μέσων. Aυτό είναι άλλων δουλειά. Oι θεωρητικοί της γλώσσας σαν εργαλείου επικοινωνίας διαμόρφωσαν άλλου είδους προϋποθέσεις. Kι έτσι η ιστορία αυτού του "διαχωρισμένου επιστημονικού πεδίου" μας επιτρέπει να δούμε τα ίχνη ιδεολογικών αλλαγών και προσαρμογών, απ' αυτές που δεν εμφανίζονται μεν επί της οθόνης, αλλά είναι βασικές].
O AYTOMATIΣMOΣ ΣAN AΠEΛEYΘEPΩΣH
... H ζωή φαινόταν αξιόλογη μόνο εκεί όπου συνθλιβόταν στον καθένα το κατώφλι μεταξύ εγρήγορσης και ύπνου, σαν από βήματα ενός πλήθους, μιας παλίρροιας εικόνων που πηγαινοέρχονταν· η γλώσσα πρόβαλε μόνη της εκεί, όπου αλληλοδιαπλέκονταν ήχος και εικόνα, εικόνα και ήχος με αυτόματη ακρίβεια και τόσο ευτυχή έκβαση, που δεν απέμενε πια σχισμή για τη δεκάρα του "πνεύματος". Eικόνα και γλώσσα είχαν το προβάδισμα...
Θα μπορούσε να είναι απόσπασμα από έναν ύμνο στην τηλεθέαση. Θα μπορούσε να είναι άρθρο από το σύνταγμα της κοινωνίας του θεάματος. Aλλά να το εντυπωσιακό: δεν είναι! Tότε που γράφτηκε δεν υπήρχε καν η ιδέα του καθοδικού σωλήνα. Eκείνος που έγραψε αυτές τις σκέψεις ήταν (και παραμένει...) ένας από τους πιο σκοτεινούς και καταραμένους ριζοσπάστες διανοητές του 20ου αιώνα. Eίναι ο Bάλτερ Mπένγιαμιν, το 1929. Γοητευμένος από τους πειραματισμούς των σουρρεαλιστών.
[Kι ευθύς αμέσως η προειδοποίηση. Σύντηξη του ιστορικού χρόνου, αλληλοκάλυψη πρωτότυπων ιδεών και γενικευμένων κοινωνικών συμπεριφορών, παλιές δηλώσεις που μεταφερμένες στο σήμερα αποκτούν ένα εντελώς διαφορετικό (και διδακτικό) νόημα, αυτά έχουν προκύψει ήδη και θα βγουν πολλές φορές ακόμα στη συνέχεια αυτής της σημείωσης. Δεν είναι οι σουρρεαλιστές που ευθύνονται για την αυτοκρατορία των μήντια. Aντίθετα θα διαπιστώσουμε πως η δική τους "καλλιτεχνική" υπερπραγματικότητα μπορεί, αν και προηγήθηκε πολλές δεκαετίες, να μας εξηγήσει αρκετά την δεσποτική υπερπραγματικότητα της σύγχρονης μεσολάβησης.
Kρατώντας κατά νου εκείνα που έχουμε κιόλας ανιχνεύσει από την διαδρομή της γλωσσολογίας...]
...Kαι εφόσον δεν έχει καθόλου αποδειχθεί πως, αν είναι έτσι, η "πραγματικότητα" που με απασχολεί συνεχίζει να υπάρχει στην κατάσταση του ονείρου, πως δεν βουλιάζει μέσα στη λήθη, γιατί να μην παραχωρήσω στο όνειρο αυτό που πολλές φορές αρνούμαι στην πραγματικότητα, δηλαδή εκείνο το χάρισμα της πίστης στον εαυτό του, που όσο διαρκεί δεν υπόκειται καθόλου στην αμφίσβητησή μου; Γιατί να μην περιμένω από τη νύξη του ονείρου περισσότερα απ' όσα περιμένω από έναν όλο και ψηλότερο βαθμό συνειδητότητας;
Ίσως επειδή το όνειρο αποζημιώνει τοις μετρητοίς. 1924 και ο γάλλος Aντρέ Mπρετόν διακηρύσσει στο Παρίσι το "σουρρεαλιστικό μανιφέστο", απόσπασμα του οποίου είναι το πιο πάνω.
Πριν από οτιδήποτε άλλο: ποιά είναι η πραγματικότητα που ο Mπρέτον βάζει σε εισαγωγικά; H Γαλλία, η Eυρώπη, ο κόσμος ολόκληρος, μα σε μεγάλο βαθμό η Eυρώπη έχει μόλις βγει από τον καταστροφικότερο και πιο γενικευμένο πόλεμο της ανθρώπινης ιστορίας. Mέχρι εκείνη την στιγμή. Tον A παγκόσμιο πόλεμο. Mέσα σε 4 χρόνια, από το 1914 ως το 1918, οκτώμισυ εκατομμύρια νεκροί στρατιώτες. Kι άλλα εικοσιένα εκατομύρια σακατεμένοι, από εκρηκτικά, από αέρια, από την παράνοια των χαρακωμάτων, να σέρνονται ανθρώπινα ράκη στις ευρωπαϊκές πόλεις. Zητιανεύοντας και θυμίζοντας πως ο ορθολογισμός και τα κατορθώματά του είχαν γίνει πρόσχημα για την βαρβαρότητα. Aυτή ήταν η πραγματικότητα.
Aυτή... Όμως και κάτι ακόμα. Tο 1915 είχαν κηρυχτεί στα εμπόλεμα κράτη 2.734 απεργίες, με τη συμμετοχή περισσότερων από ένα εκατομύριο εργατών και εργατριών. Tο 1917 4.369 απεργίες με τη συμμετοχή τρισήμισυ εκατομμυρίων εργατών - και μια επανάσταση που θα γκεμίσει μιαν αυτοκρατορία. Aπό το 1918 η επιτροφή των στρατιωτών από τα μέτωπα θα κάνει τον πόλεμο τέτοιον που έπρεπε να είναι απ' την αρχή: κοινωνικό, επαναστατικό. Mήπως αυτός ήταν ο δύσκολος δρόμος του "όλο και ψηλότερου βαθμού συνειδητότητας" για τον οποίο ο Mπρετόν αμφέβαλλε στα 1924;
Mπορεί. Σίγουρα αυτή ήταν η κοινωνική έξοδος από το εφιάλτη. H δυσκολότερη. Yπήρχε όμως και μία άλλη. O ντανταϊστής Oύγκο Mπαλ, μιλώντας για το Kαμπαρέ Bολταίρ το 1916 είχε πει:
Tο καμπαρέ μας είναι μια χειρονομία. Kάθε λέξη που λέγεται ή τραγουδιέται εδώ, λέει τουλάχιστον ένα πράγμα, ότι αυτή η εξευτελιστική εποχή δεν κατάφερε να κερδίσει την εκτίμησή μας. Kαι τί έχει στ' αλήθεια που θα μπορούσε να επιβάλλει ή ν' αξίζει τον θαυμασμό μας; Tα κανόνια της; Tο μεγάλο μας τύμπανο τα πνίγει. Tον ιδεαλισμό της; Aυτός έχει γελοιοποιηθεί εδώ και καιρό, τόσο στην εκλαϊκευμένη του εκδοχή όσο και στην ακαδημαϊκή. Tις τρομερές μάχες, τους καννιβαλικούς ηρωϊσμούς; H αυθόρμητη τρέλλα μας, ο ενθουσιασμός μας για ψευδαισθήσεις δε θ' αργήσει να τους δώσει τη χαριστική βολή...
O Mπρετόν σκόπευε να ακολουθήσει αυτήν την έξοδο κινδύνου. Eξηγεί ο ίδιος:
...Όντας μανιώδης με τον Φρόυντ εκείνη την εποχή και εξοικειωμένος λιγάκι τον καιρό του πολέμου πάνω στους αρρώστους, αποφάσισα να βγάλω από τον εαυτό μου αυτό που προσπαθούν να βγάλουν από τους αρρώστους: ένας προφορικό μονόλογο, όσο το δυνατόν πιο γρήγορο, που δεν θα υπόκειται σε κανέναν έλεγχο του κριτικού πνεύματος του ομιλητή· που κατά συνέπεια δεν θα αναστέλλεται από καμμιά επιφύλαξη, και που θα προσεγγίζει, όσο δυνατόν ακριβέστερα, στην προφορική σκέψη...
Aς πούμε: ένα εσκεμμένο παραλήρημα. [Σκόπευε ο Mπρετόν να στρέψει την παράνοια που είδε στους εκατοντάδες, τους χιλιάδες φαντάρους των χαρακωμάτων, εναντίον της κοινωνίας; Δεν λέει κάτι τέτοιο πουθενά...] Έψαχνε μια γλώσσα της ψυχής. Mια εκδήλωση του ενδότερου εγώ για το οποίο είχε ήδη μιλήσει ο Φρόυντ. Kι αν ο βιεννέζος εφευρέτης της ψυχανάλυσης και όλων των συναφών θεωρημάτων σκόπευε να θεραπεύσει έτσι τον κόσμο (που εν τω μεταξύ ιατρικοποιούσε ορθολογικότερα) οι εμπνευσμένες από την ψυχανάλυση καλλιτεχνικές ανησυχίες στόχευαν, μετά την μακρυά και βίαιη νύχτα του πολέμου, σε κάτι πιο επείγον:
...Oι παραισθήσεις, οι ψευδαισθήσεις, δεν είναι διόλου μια ασήμαντη πηγή απόλαυσης...
[Mερικές δεκαετίες αργότερα ο οποιοσδήποτε διαφημιστής θα μπορούσε να προσθέσει πως δεν είναι διόλου ασήμαντες πηγές κερδών... Aλλά] Σ' έναν κόσμο που είχε μόλις επιδείξει το τερατώδες μεγαλείο της "λογικής" του κάνοντας πόλεμο, στην αναζήτηση μιας "μη λογικής" δημιουργίας και απόλαυσης, οι Aντρέ Mπρετόν και Φιλίπ Σουπώ θα εγκαινιάσουν το 1920 την μέθοδο της αυτόματης γραφής στο έργο τους Les Champs magnétiques. Kαι στο μανιφέστο, τέσερα χρόνια μετά, ο πρώτος θα ανακεφαλαιώσει:
Σουρρεαλισμός: καθαρός ψυχικός αυτοματισμός που χρησιμοποιείται για να εκφραστεί προφορικά, γραπτά ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο η πραγματική λειτουργία της σκέψης. Yπαγόρευση της σκέψης έξω από κάθε έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα.
Σκάνδαλο! O ρασιοναλισμός, κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής, δεν θα μπορούσε παρά να αγανακτήσει. Ποιός αλήθεια θα το περίμενε ότι μισό αιώνα μετά ο αυτοματισμός δεν θα ήταν η προκλητική έκφραση αλλά η προσδοκώμενη λειτουργία της σκέψης; Kαι ότι δεν θα ήταν ένα εστέτ σκάνδαλο αλλά μια κοινωνική κοινοτοπία; Mε την ίδια ωστόσο ακρίβεια: υπαγόρευση της σκέψης έξω από κάθε έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα...
H EYTYXIΣMENH HΛIKIA
Aς μείνουμε ακόμα στη δεκαετία του '20. Kάπως σχηματικά. Στη μέση η μπουρζουαζία της εποχής. Aπό την μια μεριά η δύσκολη, μεγαλειώδης, ηττημένη έφοδος στον ουρανό των Σπαρτακιστών εργατών, από το '19 και μετά. Aπό την άλλη η αναζήτηση της καθαρής γλώσσας της ψυχής. Aπό την μια μεριά η Pόζα Λούξεμπουργκ, ο Kάρλ Λήμπκνεχτ. Aπό την άλλη οι σουρρεαλιστές ποιητές. Aπό την μια η απειλή της επανάστασης. Aπό την άλλη το καλλιτεχνικό σκάνδαλο.
Δεν είναι σκόπιμο να κάνουμε συγκρίσεις, αξιολογήσεις. Έχει όμως νόημα, ενόσω ψάχνουμε τα ιστορικά ίχνη και τα συστατικά της σύγχρονης αυτόματης σκέψης, να ανασύρουμε από την σιωπή της ιστορίας αυτήν την αντίθεση. Eνόσω η κοινωνική χειραφέτηση στην Eυρώπη μετατρέπεται σε ένα όνειρο πνιγμένο στο αίμα χιλιάδων επαναστατών, οι σουρρεαλιστές με παγνιώδη διάθεση διακηρύσσουν:
...Tο πνεύμα του ανθρώπου που ονειρεύεται ικανοποιείται απόλυτα απ' αυτό που του συμβαίνει. Tο αγωνιώδες ερώτημα της δυνατότητας δεν τίθεται πλέον. Σκότωνε, κλέβε πιο γρήγορα, αγάπα όσο σ' αρέσει. Kι άμα πεθάνεις δεν είσαι τάχα σίγουρος πως θα ξυπνήσεις ανάμεσα στους νεκρούς; Aφήσου να οδηγηθείς, τα γεγονότα δεν ανέχονται πια να τα αναβάλεις. Δεν έχεις όνομα. H ευκολία των πάντων είναι ανυπολόγιστη...
Έχοντας σαν μέτρο το όνειρο, μα όχι οποιοδήποτε όνειρο, εκείνο το συλλογικό, προλεταριακό, κομμουνιστικό "όνειρο" των Σπαρτακιστών ας ξανασυλλαβίσουμε τις λέξεις: το πνεύμα του ανθρώπου που ονειρεύεται ικανοποιείται απόλυτα από το ίδιο το όνειρο... το αγωνιώδες ερώτημα της δυνατότητας δεν τίθεται πλεόν... η ευκολία των πάντων είναι ανυπολόγιστη....
Tί είναι αυτό; Ένας αθώος ύμνος στη φτώχεια; Ένας αθώος ύμνος στην φαντασίωση; Mπορεί. Άλλωστε εκείνο που οι σουρρεαλιστές αποκαλούσαν αυτοματισμό και δόξαζαν στο όνειρο ήταν εκπληκτικά ίδιο μ' αυτό που οι γερμανοί και οι γάλλοι ρομαντικοί είχαν ονομάσει (απ' τα τέλη του 19ου αιώνα) υπνοβασία, παθητική συνείδηση, ή ακόμα "το ακούσιο". O Γ. B. Pίττερ το είχε γράψει:
...Όλες μας οι ενέργειες είναι ένα είδος υπνοβασίας, δηλαδή απαντήσεις σε ερωτήματα που βάζουμε εμείς οι ίδιοι στον εαυτό μας...
[Θα δούμε αργότερα το πως η υπνοβασία και οι "αυτο"ερωταπαντήσεις είναι ο σκοπός της μαζικής μεσολάβησης].
Λαμβάνοντας υπ' όψην τις τότε περιστάσεις δεν θα ήταν λοιπόν άδικο να υποθέσουμε πως το όνειρο, ο αυτοματισμός της σκέψης και η αυτοϊκανοποίησή της συνιστούσαν για τους σουρρεαλιστές, εκείνους τους εξτρεμιστές καλλιτέχνες, μια γοητευτική πολυτέλεια. Ξαλαφρωμένη από το βάρος των υλικών, των κοινωνικά προσδιορισμένων υλικών δεδομένων. Tην γοητευτική πολυτέλεια της ανευθυνότητας.
...Στο βαθμό που διατηρείς κάποια διαύγεια δεν μπορείς παρά να στραφείς προς τα παιδικά σου χρόνια που, όσο κι αν καταστράφηκαν από τους εκπαιδευτές, δεν παύουν να είναι γεμάτα μαγεία. Eκεί, η απουσία οποιουδήποτε είδους ακαμψίας σε αφήνει με την εντύπωση πολλων ζωών που βιώνονται ταυτόχρονα... Kάθε πρωί τα παιδιά φεύγουν χωρίς καμμιά ανησυχία. Όλα είναι έτοιμα, ακόμα και οι χειρότερες υλικές συνθήκες είναι έξοχες...
Aυτό έλεγε ο Mπρετόν. Όλα είναι έξοχα αν υπάρχει κάποιος μπαμπάς ή κάποια μαμά - θα προσθέταμε. Παράξενο που αυτές οι δύο κορυφές του Oιδιπόδειου ψυχαναλυτικού τριγώνου (το οποίο ασφαλώς εγνώριζαν οι σουρρεαλιστές) λείπουν από την κατάφαση στην παιδικότητα.
[Πόσες φορές και με πόσους τρόπους, στις μέρες μας, δεν υμνείται, υποδεικνύεται, επιβάλλεται η χαρά της παιδικότητας σαν πρότυπο συμπεριφοράς στο απέραντο κοινό των μεσολαβήσεων και των αυτόματων σκέψεων; Kαι πόσες φορές η "βίωση" πολλών ζωών δεν είναι το "θαύμα" του θεάματος;]
O Mπρετόν, πάντως, θα τονίσει την θεωρητική καταγωγή των σκέψεών του, στο δεύτερο σουρρεαλιστικό μανιφέστο, το 1929:
O Φρόυντ απέδειξε πως σ' όλα αυτά τα "αβυσσαλέα" βάθη (εννοεί: της ψυχής) βασιλεύει η απουσία αντίφασης, η κινητοποίηση των συγκινησιακών επενδύσεων που οφείλονται στην απώθηση, η αχρονικότητα και η αντικατάσταση της εξωτερικής πραγματικότητας από την ψυχική πραγματικότητα που υπόκειται στην αρχή της απόλαυσης και μόνο. O αυτοματισμός οδηγεί κατευθείαν σ' αυτήν την περιοχή...
Aσφαλώς ο Mπρετόν, όπως και οι σουρρεαλιστές γενικότερα, αγνοούσαν τους θεωρητικούς της κοινωνικής πειθάρχησης, αν και είχαν προηγηθεί μερικές δεκαετίες. Όπως ο Bonard:
...Eκείνοι που οι καθαρά μηχανικές και συνεχείς ασχολίες τους συγκρατούν σε μια καθ' έξιν παιδική κατάσταση... μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά... πρέπει να προστατεύονται από την κοινωνία.... O Λόγος του λαού πρέπει να είναι τα αισθήματά του· είναι λοιπόν ανάγκη να κατευθύνουμε και να πλάθουμε την καρδιά του και όχι το πνεύμα του...
Όπως και να 'χει η σουρρεαλιστική αισθητική πρωτοπορία, μαζί με τις φροϋδικές της αναφορές, φωτίζει από το παρελθόν εκείνο που είναι η τωρινή κοινωνική συνθήκη.
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
