#26 - 02/2023

το GATTACA εξακολουθεί να είναι επίκαιρο 25 χρόνια μετά

Έχουν περάσει 25 χρόνια από την κυκλοφορία της ταινίας GATTACA, μιας ταινίας που αφηγείται την ιστορία ενός πιθανού κοντινού μέλλοντος στο οποίο οι ανισότητες της κοινωνίας, οι οποίες προηγουμένως συνδέονταν με τη φυλή και την τάξη, έχουν αντικατασταθεί από νέες προκαταλήψεις που βασίζονται στον γενετικό ντετερμινισμό. Εδώ συγκρίνουμε τις φανταστικές τεχνολογίες του GATTACA με την κατάσταση της πραγματικότητας, αξιολογώντας τις νομικές προστασίες που παρέχονται στη σημερινή κοινωνία έναντι του δυστοπικού μέλλοντος του GATTACA, στο οποίο η προσωπική ελευθερία και τα δικαιώματα ιδιωτικότητας περιορίζονται σημαντικά από τις γονιδιακές καινοτομίες. Συζητάμε περαιτέρω πώς οι προφητικές προειδοποιήσεις του GATTACA είναι ακόμη και σήμερα σχετικές, υπό το φως της τρέχουσας πορείας της γονιδιακής επιστήμης και τεχνολογίας.

Η ταινία GATTACA, σε σκηνοθεσία του Andrew Niccol, κυκλοφόρησε πριν από 25 χρόνια, μόλις δύο χρόνια πριν από την ανακοίνωση τον Ιούνιο του 2000 της πρώτης χαρτογράφησης αλληλουχίας του ανθρώπινου γονιδιώματος από τον Λευκό Οίκο. Αντίστοιχα ευοίωνο, το 2001: Μια Οδύσσεια του Διαστήματος του Stanley Kubrick κυκλοφόρησε ένα χρόνο πριν από την προσεδάφιση του Απόλλων 11 στη Θάλασσα της Γαλήνης στη Σελήνη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο κόσμος που παρουσιάζεται στις ταινίες και τα βιβλία του Kubrick, με κανονικά ανθρώπινα διαστημικά ταξίδια προς και πέρα από τον Δία, εξακολουθεί να απέχει εντελώς από τις σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες. Η ιδέα του επανδρωμένου ταξιδιού στον Δία φαίνεται τώρα ακόμη πιο μακρινή από ότι τότε, ειδικά με το διαστημικό πρόγραμμα των ΗΠΑ να φυτοζωεί με αναχρονιστικές τεχνολογίες. Ακόμα και το νέο σύστημα διαστημικής εκτόξευσης Artemis, σύμφωνα με τις επιταγές του αμερικανικού Κογκρέσου, είναι υποχρεωμένο να χρησιμοποιεί εξαρτήματα που προέρχονται από διαστημικά λεωφορεία και χρονολογούνται σχεδόν 40 χρόνια πριν. Τον Δεκέμβριο του 2022 συμπληρώνεται μισός αιώνας από τότε που η ανθρωπότητα πάτησε για τελευταία φορά το φεγγάρι, και θα περάσουν ίσως ακόμη δεκαετίες μέχρι οι αστροναύτες να ταξιδέψουν συστηματικά στον Άρη ή να βρεθούν σε τροχιά γύρω από τον Δία.

Συγκρίνετε αυτό με τον γενετικοκεντρικό κόσμο που φαντάζεται το GATTACA. Οι τεχνολογίες της ταινίας, η διάχυτη έννοια της επιτήρησης και τα συνακόλουθα ζητήματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής φαίνονται προφητικά. Από τότε που βγήκε η ταινία, η επιστήμη έχει δημιουργήσει ταχεία, ακριβή και φθηνή αλληλουχία γονιδιώματος, μελέτες συσχέτισης σε όλο το γονιδίωμα και εργαλεία γενετικού χειρισμού ακριβείας όπως η συνθετική βιολογία και το CRISPR. Αναμφισβήτητα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα μεγάλο μέρος αυτής της τεχνολογίας αιχμής μπορεί να αποδοθεί στις τεράστιες επενδύσεις στη βιομηχανία βιοτεχνολογίας, στα περιθώρια κέρδους που τις προσελκύουν και στην εκτεταμένη υποστήριξη από την κυβέρνηση τόσο για δημόσιες όσο και για ιδιωτικές προσπάθειες γονιδιωματικής επιχειρηματικότητας. Αντίθετα, αν και κυνηγάει την καινοτομία, η τάξη των δισεκατομμυριούχων που χρηματοδοτούν τη διαστημική έρευνα, βρίσκεται ακόμη στην αρχή, πιθανώς καθοδηγούμενη περισσότερο από τη ματαιοδοξία παρά από τα κέρδη.

Δεδομένου ότι η πρόοδος στη γενετική συνεχίζει να προσεγγίζει και ίσως και να ξεπερνά τις καινοτομίες της ταινίας, το GATTACA παραμένει ένα σημαντικό σημείο αναφοράς - 25 χρόνια αργότερα - στις συζητήσεις που σχετίζονται με τις ηθικές, νομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της γονιδιωματικής και της βιοτεχνολογίας για τους επιστήμονες, τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και το ευρύ κοινό. Ταυτόχρονα, η ταινία συνεχίζει να αποτελεί πολύτιμο στοιχείο των προγραμμάτων σπουδών γενετικής και βιοηθικής στον ακαδημαϊκό χώρο.

Εν συντομία, το GATTACA αφηγείται ένα δυστοπικό μέλλον στο οποίο οι ταξικοί διαχωρισμοί φαίνεται να βασίζονται απλώς στο βαθμό προγεννητικής γενετικής χειραγώγησης, θυμίζοντας το σύστημα των καστών στο Brave New World του Aldous Huxley. Οι Valids/ Έγκυροι έχουν σχεδόν εγγυημένες τις καλύτερες ευκαιρίες, δεδομένης της θεωρούμενης γενετικής ανωτερότητάς τους, ενώ οι γενετικά μη τροποποιημένοι In-Valids/Μη-Έγκυροι είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας ή και χειρότερα. Ο χαρακτήρας του Vincent του Ethan Hawke συνελήφθη χωρίς καμία ιατρική παρέμβαση. Παρόλο που σε μια άλλη εποχή θα θεωρούνταν ένα «απόλυτα υγιές, φυσιολογικό μωρό», στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον του Niccol, εις βάρος του, «το πεπρωμένο του ήταν χαρτογραφημένο... όλα τα ελαττώματα, οι προδιαθέσεις και οι ευαισθησίες του, ακόμη και η ημερομηνία και αιτία του θανάτου του».

Αρνούμενος να περιοριστεί από αυτούς τους κοινωνικούς κανόνες και αποφασισμένος να γίνει αστροναύτης στην ομώνυμη αεροδιαστημική εταιρεία GATTACA, ο Βίνσεντ γίνεται μια «δανεική σκάλα», αγοράζοντας πρόσβαση στο DNA του Τζερόμ, ενός ανάπηρου Valid που δεν μπορεί πλέον να χρησιμοποιήσει τις γενετικές του βελτιώσεις για να γίνει αθλητής παγκόσμιας κλάσης.

Παρακολουθούμε τον Βίνσεντ να αποκρύπτει, φαινομενικά με επιτυχία, την πραγματική γενετική του ταυτότητα, εξαφανίζοντας καθημερινά τα ίχνη με δικό του DNA και φυτεύοντας στη θέση τους DNA του Τζερόμ - μέχρι που μια γενετικά αναγνωρίσιμη βλεφαρίδα, η οποία υποδηλώνει ότι ο ιδιοκτήτης της πρέπει να είναι ο δολοφόνος ενός διευθυντή της GATTACA, απειλεί να ανατρέψει την απάτη του. Το σασπένς κορυφώνεται καθώς ο Βίνσεντ πρέπει να αποφύγει την αποκάλυψη και τη σύλληψη από έναν ανεξήγητα επίμονο και αμείλικτο αστυνομικό ερευνητή. Τελικά, ένας valid, ένας διευθυντής της εταιρείας, ταυτοποιείται ως ο δολοφόνος και η ταινία κλείνει με τον Βίνσεντ να εκπληρώνει το όνειρό του, με το σκάφος του να εκτοξεύεται προς το φεγγάρι του Κρόνου, τον Τιτάνα…

Το GATTACA και ανάλογες ιστορίες της ποπ κουλτούρας, είναι καλώς ή κακώς μερικές από τις κύριες πηγές της συμβατικής σοφίας της κοινωνίας για την επιστήμη. Σκεφτείτε το παραδειγματικό μυθοπλαστικό θεμέλιο της αντίληψης του κοινού για την καινοτόμο επιστήμη: ο Frankenstein. Η ιστορία που απεικονίζεται στα σχετικά βιβλία και τις ταινίες είναι τόσο πολύ συνυφασμένη με την κοινωνική συνείδηση που για πολλούς συμβολίζει την ενστικτώδη δυσπιστία τους απέναντι σε πολλές προηγμένες τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένης της γενετικής. Γι’ αυτό και η συνεχιζόμενη κατάχρηση του προθέματος «Franken-».

Όπως και ο Frankenstein, το GATTACA καθολικεύει τους φόβους και τους πιθανούς κινδύνους της επιστήμης σε κατάσταση αμόκ, αν και όχι απαραίτητα της επιστήμης της γενετικής αυτής καθαυτής, αλλά μάλλον της ανεξέλεγκτης εκμετάλλευσής της. Περισσότερο από τον Frankenstein και τη φανταστική του «τεχνολογία αναζωογόνησης», το GATTACA κάνει την εφικτή επιστήμη και τις ανησυχίες που εγείρει προσιτές, συμφραζόμενες και, τελικά, κατανοητές. Το GATTACA όχι μόνο επιτρέπει στο κοινό να κατανοήσει το πλαίσιο των γενετικών τεχνολογιών μέσα στην κοινωνία, αλλά παρέχει επίσης τα εργαλεία με τα οποία μπορεί να εκτιμήσει την πραγματική νομική, ηθική και κοινωνική σημασία των ζητημάτων που εγείρονται. Και όπως ο Frankenstein, η ταινία απεικονίζει το πώς βλέπει το κοινό τους επιστήμονες στον τομέα της γενετικής, μια ανεκτίμητη κατανόηση για τους ερευνητές που στοχεύουν να είναι ηθικά και κοινωνικά συνειδητοποιημένοι.

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Τίτλος πρωτότυπου: «GATTACA is still pertinent 25 years later»
Μετάφραση: Harry Tuttle