#22 - 10/2021
Η μηχανολογία του πνεύματος
Στιγμιότυπο πρώτο:
Προγραμματισμένοι βιο-υπολογιστές. Κανένας μας δεν μπορεί να ξεφύγει από την ίδια μας τη φύση, τη φύση μας ως προγραμματιζόμενων οντοτήτων. Κάθε ένας από μας μπορεί στην κυριολεξία να μην είναι τίποτα άλλο πέρα από τα προγράμματά μας· τίποτα λιγότερο, τίποτα περισσότερο.
Παρά τη μεγάλη ποικιλία των διαθέσιμων προγραμμάτων, οι περισσότεροι από μας διαθέτουμε μόνο ένα περιορισμένο σύνολο προγραμμάτων. Ορισμένα από αυτά είναι εγγεγραμμένα μέσα μας. Στις απλούστερες μορφές ζωής, η εγγραφή των προγραμμάτων οφείλεται στο γενετικό κώδικα, φτάνοντας μέχρι τους πλήρως ανεπτυγμένους, αναπαραγόμενους κατά την ενηλικίωση οργανισμούς. Τα λειτουργικά μοτίβα συμπεριφοράς, τα μοτίβα δράσης και αντίδρασης καθορίζονταν από τις αναγκαιότητες της επιβίωσης, της προσαρμογής σε βραδείες μεταβολές του περιβάλλοντος και της μεταβίβασης του κώδικα στους απογόνους.
Τελικά εμφανίστηκε κάποια στιγμή ο εγκεφαλικός φλοιός ως ένας νέος, επεκτεινόμενος και ανωτέρου επιπέδου υπολογιστής με τη δυνατότητα να ελέγχει τα δομικώς κατώτερα επίπεδα του νευρικού συστήματος, τις κατώτερες εγγραφές προγραμμάτων. Για πρώτη φορά άρχισαν να εμφανίζονται μαθησιακές συμπεριφορές και μια πιο γρήγορη προσαρμογή σε ένας ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Επιπλέον, καθώς αυτός ο νέος φλοιός επεκτεινόταν κατά το πέρασμα εκατομμυρίων ετών, έφτασε σε ένα κρίσιμο μέγεθος. Σε αυτό το επίπεδο οργάνωσης, μια νέα δυνατότητα αναδύθηκε: το να μαθαίνεις πώς να μαθαίνεις.»
Στιγμιότυπο δεύτερο:
«Αν σου έδινα ένα τρίτο μάτι, και αυτό το μάτι μπορούσε να δει την υπεριώδη ακτινοβολία, τότε αυτή θα ήταν μια λειτουργία που θα ενσωματωνόταν σε ο,τιδήποτε κάνεις. Αν σου έδινα ένα τρίτο αυτί με τη δυνατότητα να ακούει πολύ υψηλές συχνότητες, όπως μια νυχτερίδα ή ένα φίδι, τότε θα ενσωμάτωνες όλες αυτές τις αισθήσεις μέσα στα εμπειρικά σου βιώματα και θα τις χρησιμοποιούσες προς όφελός σου. Αν μπορείς να δεις τη νύχτα, τότε είσαι καλύτερος από κάποιον που δεν μπορεί.
Ας πούμε ότι σου έδινα ένα τρίτο χέρι και μετά ένα τέταρτο. Θα γινόσουν πιο ικανός, θα μπορούσες να κάνεις περισσότερα πράγματα, σωστά; Και αν μπορούσες να ελέγχεις τέσσερα χέρια με την ίδια ευκολία που χειρίζεσαι δύο χέρια, τότε θα μπορούσες να βγάζεις τη διπλή δουλειά σε σχέση με το σύνηθες επίπεδό σου. Είναι τόσο απλό. Αυξάνεις την παραγωγικότητά σου ώστε να μπορείς να κάνεις ό,τι θες να κάνεις.»
Στιγμιότυπο τρίτο:
«Επικεντρωνόμαστε σε ένα συγκεκριμένο είδος εκμάθησης: την εκμάθηση γνωστικών ικανοτήτων. Η υπόθεση από την οποία ξεκινάμε είναι ότι, σε κάποιες βέλτιστες στιγμές κατά τη διαδικασία εκπαίδευσης, η επακριβής διέγερση περιφερικών νεύρων μπορεί να ενισχύσει την απελευθέρωση διαφόρων χημικών ουσιών στον εγκέφαλο, όπως η ακετυλχολίνη, η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη και η νορεπινεφρίνη που με τη σειρά τους προάγουν και ενδυναμώνουν νευρωνικές συνδέσεις στον εγκέφαλο. Πρόκειται για τους λεγόμενους νευρο-διαμορφωτές που συμβάλλουν στη ρύθμιση της συναπτικής πλαστικότητας, της διαδικασίας εκείνης μέσω της οποίας συνδέσεις μεταξύ νευρώνων αλλάζουν κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης ώστε να βελτιωθεί η λειτουργία του εγκεφάλου. Μέσω του συνδυασμού περιφερικής νευροδιέγερσης και συμβατικών πρακτικών προπόνησης, σκοπεύουμε να αξιοποιήσουμε τα ενδογενή νευρικά κυκλώματα για να βελτιώσουμε τη διαδικασία εκμάθησης, διευκολύνοντας τη συνέργεια και το συντονισμό των νευρωνικών δικτύων που είναι υπεύθυνα για τις γνωστικές λειτουργίες.»
Όλα τα παραπάνω αποσπάσματα θα μπορούσαν εύκολα να προέρχονται από κάποιο δυστοπικό έργο επιστημονικής φαντασίας. Στο πρώτο από αυτά φαντάζεται ίσως κανείς τον χαρακτήρα του φιλοσόφου – οραματιστή με την ήρεμη, βαθιά φωνή να παραδίδει κάποια διάλεξη ως εισαγωγή στα βασικά θεματικά μοτίβα του έργου. Στο δεύτερο, ένα βίντεο παίζει στις εναέριες διαφημιστικές γιγαντο-οθόνες της πόλης, διαλαλώντας την πραμάτεια της μοχθηρής εταιρείας-κολοσσού που λειτουργεί σαν δεύτερη κυβέρνηση μέσα στον κόσμο του έργου. Στο τρίτο, ένας επιστήμονας στο μισθολόγιο της εταιρείας, με λευκή μπλούζα και ατημέλητη εμφάνιση προσπαθεί να εξηγήσει στους ανωτέρους του με όσο το δυνατό πιο απλά λόγια (αλλά και αρκούντως στρυφνά ώστε να κερδίσει μερικούς πόντους αυτοπεποίθησης) πώς ακριβώς λειτουργεί η τελευταία γραμμή προϊόντων που ετοιμάζει η ομάδα του.
Όμως όχι. Όλα είναι στιγμιότυπα μιας πραγματικής ιστορικής διαδικασίας που εκτυλίσσεται με εντυπωσιακή συνέπεια (για όσους έχουν την απαραίτητη ευκρίνεια στο βλέμμα και δεν αρκούνται στο να αναμασάνε ανέξοδες, αλλά πολύ βολικές, «επαναστατικές» κοινοτοπίες) τα τελευταία τουλάχιστον εβδομήντα χρόνια. Το 1968 κι ενώ οι δρόμοι των δυτικών μητροπόλεων γεμίζουν με συνθήματα, φωτιές και δακρυγόνα ο John Lilly, νευροεπιστήμονας, ψυχαναλυτής και ένας εκ των νονών της ψυχεδελικής φράξιας της αντικουλτούρας του 60 [1Ο John Lilly είναι γνωστός για τους πειραματισμούς του με ψυχεδελικές ουσίες, αλλά και για τη χρήση δεξαμενών απομόνωσης (isolation tank) προς διερεύνηση της ανθρώπινης συνείδησης. Το σενάριο για την ταινία Altered States του 1980 βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς τους πειραματισμούς του Lilly.], δημοσιεύει το βιβλίο του «Programming and Metaprogramming in the Human Biocomputer (Προγραμματισμός και Μέτα-προγραμματισμός στον Ανθρώπινο Βίο-υπολογιστή)». Από αυτό το βιβλίο προέρχεται το πρώτο απόσπασμα.
Το δεύτερο ανήκει στον Geoff Ling [2Βλ. το άρθρο του Michael Joseph Gross, The pentagon’s push to program soldiers’ brains], στρατιωτικό γιατρό, ο οποίος ίδρυσε και διηύθυνε για το διάστημα 2014–2016 το Γραφείο Βιολογικών Τεχνολογιών της DARPA, του ερευνητικού τμήματος του αμερικανικού στρατού.
Το τρίτο μπορεί να το βρει κανείς στην επίσημη σελίδα της DARPA. Περιγράφει ένα από τα χρηματοδοτικά προγράμματα που έχει ξεκινήσει η υπηρεσία προς την κατεύθυνση τηςνευρο-μηχανικής, το πρόγραμμα Targeted Neuroplasticity Training (ξεκίνησε το 2016) [3https://www.darpa.mil/program/targeted-neuroplasticity-training ].
Η DARPA αρέσκεται να αυτο-παρουσιάζεται ως η υπηρεσία εκείνη που αψηφά τις συμβάσεις και τολμά να χρηματοδοτεί «τρελά» σχέδια που ενέχουν υψηλό ρίσκο, αλλά τυχόν ευόδωσή τους μπορεί να αποφέρει μεγάλα οφέλη. Η αντίληψη αυτή για την DARPA είναι φυσικά κομμάτι της μυθολογίας που την περιβάλλει και απλά ένας άλλος, κομψός τρόπος για να πει κανείς ότι οι έρευνές της επικεντρώνονται σε τομείς αιχμής, αγγίζοντας (ή ενδεχομένως ακόμα και ξεπερνώντας) τα υπάρχοντα ηθικά ή νομικά όρια (βοηθούσης και της μόνιμης «κατάστασης εξαίρεσης» υπό την οποία λειτουργεί ο στρατός). Τα προγράμματά της ίσως αναδίδουν την αίσθηση του υπερ-φιλόδοξου (στα όρια της επιστημονικής φαντασίας), όμως πατάνε αρκετά καλά στην πραγματικότητα της επιστημονικής έρευνας, ακολουθώντας στενά τον βηματισμό της. Με άλλα λόγια, όσοι βιαστούν να απορρίψουν τέτοιες ιδέες ως ανερμάτιστες φαντασιοκοπίες μιας πρώην υπερ-δύναμης σε παρακμή ενδέχεται να ξυπνήσουν απότομα από τον ύπνο του δικαίου που ακόμα απολαμβάνουν. Το τεχνο-επιστημονικό σύμπλεγμα προελαύνει προς την κατάκτηση του «πνεύματος», έχοντας στη φαρέτρα του ήδη κάποια πρώτα, φαινομενικά εντυπωσιακά αποτελέσματα.
Από αριστερά: Alain Ginsberg, Timothy Leary, John Lilly
Το 2015 μπορούσε να διαβάσει κανείς την εξής περίληψη από άρθρο δημοσιευμένο στο υψηλού κύρους περιοδικό Neuron [4Memory engram cells have come of age, Tonegawa, Liu, Ramirez, Redondo]:
«Η ιδέα ότι η μνήμη αποθηκεύεται στον εγκέφαλο υπό τη μορφή φυσικών μεταβολών ανάγεται τουλάχιστον στον Πλάτωνα, αλλά έπρεπε να φτάσουμε στον 20ο αιώνα για να αναπτυχθεί περαιτέρω, όταν εμφανίστηκαν δύο σημαίνουσες θεωρίες: η «θεωρία περί εγγραμάτων (engram theory)» του Richard Simon και αυτή του Donald Hebb περί «συναπτικής πλαστικότητας». Παρόλο που έχουν διεξαχθεί πολλές έρευνες από τότε, με την καθεμιά να επιβεβαιώνει κάποια πλευρά αυτών των θεωριών, υπήρχε ωστόσο μέχρι πρόσφατα έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων για τέτοια κύτταρα και κυκλώματα εγγραμάτων. Τα τελευταία χρόνια, ο συνδυασμός των διαγονιδιακών (transgenics), οπτογενετικών (optogenetics) και άλλων τεχνολογιών έχει δώσει τη δυνατότητα στους νευροεπιστήμονες να ξεκινήσουν τη διαδικασία αναγνώρισης των κυττάρων που φέρουν μνημονικά εγγράματα, μέσω του εντοπισμού συγκεκριμένων ομάδων κυττάρων που ενεργοποιούνται κατά τη φάση εκμάθησης καθώς και μέσω του μηχανικού χειρισμού τους ώστε όχι μόνο να καθίσταται δυνατό να ανακληθεί μία μνήμη, αλλά και να μπορεί να μεταβληθεί.»
Η αντίληψη ότι η ανθρώπινη μνήμη μπορεί να εξισωθεί με μια αποθήκη στην οποία τακτοποιεί κανείς τα πράγματά του σε κουτάκια για να τα ανακαλέσει κατόπιν ή και να τα απορρίψει (σαν να είναι σκουπίδια και ανακυκλώσιμα χαρτικά) δεν είναι φυσικά καθόλου αυτονόητη και για αυτό δεν είναι και (κοινωνικά) αθώα. Κατά πάσα πιθανότητα, οι μακάριοι συγγραφείς του παραπάνω άρθρου παραλαμβάνουν έτοιμη μια τέτοια αντίληψη, όντας η ίδια οργανικό τμήμα του κυρίαρχου επιστημολογικού παραδείγματος εντός του οποίου αυτοί εργάζονται. Οι λεπτοδουλεμένες θεωρητικές τριχοτομήσεις και οι ιστορικές αναδιφήσεις – γενεαλογήσεις ως ελάχιστο καθήκον και δείγμα διανοητικής εντιμότητας απέναντι σε μια τόσο βαριά έννοια όπως αυτή της «μνήμης» προφανώς δεν εντάσσονται στα εργασιακά τους καθήκοντα (μπορεί να είναι και αντι-παραγωγικές όταν κανείς θέλει να αυγατίσει τις δημοσιεύσεις του).
Δεν είναι βέβαια μόνο λόγω της διανοητικής αβελτηρίας που τέτοιες αντιλήψεις μπορούν να εκφέρονται με τη μεγαλύτερη φυσικότητα από τα χείλη ειδικών. Είναι βολικές και από μια άλλη άποψη. Η απλοϊκότητά τους μπορεί να προκαλεί ενίοτε χλευαστικές αντιδράσεις, αλλά έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα: επιτρέπει στη μνήμη να ξαπλώσει πάνω στο ανατομικό τραπέζι του νευροεπιστήμονα και να εξεταστεί πειραματικά, ως ένας μηχανισμός από κουτάκια και διακοπτάκια, απαλλαγμένος από ιστορικά βάση και κοινωνικά φορτία. Όταν βέβαια η μνήμη αποξηραίνεται από τους χυμούς της ιστορικής και κοινωνικής ζωής, δεν θα ήταν ίσως άδικο να μιλήσει κανείς για νεκροψία πάνω από μια μούμια· η πτωματολαγνεία και η νεκροφιλία δεν είναι εξάλλου ασυνήθιστα βίτσια μεταξύ των ειδικών. Όπως βέβαια ακόμα κι ένα πτώμα εξακολουθεί να διατηρεί μια σχέση με τον ζωντανό οργανισμό, έτσι και στη μνήμη-ως-αποθήκη επιζούν ακόμα ορισμένες ομοιότητες με τη ζωντανή μνήμη. Κι όταν κανείς είναι αποφασισμένος να εντοπίσει πειραματικά τέτοιες ομοιότητες και διαθέτει την απαραίτητη χρηματοδότηση, γίνεται τελικά πολύ πιθανό να βρει τέτοιες και να τις παρουσιάσει ως συνταρακτικές επιστημονικές ανακαλύψεις – προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος και για τη σταδιακή συμμόρφωση της ζωντανής μνήμης στο σύνολό της με το πρότυπο της μνήμης – αποθήκης.
Το 2011 ίσως καταγραφεί ιστορικά ως το έτος γέννησης των τεχνολογιών επιλεκτικής διαγραφής μνημών. Μια ομάδα ερευνητών ανέφερε επιτυχή πειράματα διαγραφής επώδυνων μνημών σε ποντίκια μέσω της έγχυσης μιας ουσίας στην σπονδυλική τους στήλη [5PKMζ is essential for spinal plasticity underlying the maintenance of persistent pain, Laferrière et al, Molecular Pain, 2011.]. Οι επώδυνες αυτές «μνήμες» στην περίπτωση των ποντικιών αναφέρονταν στην υπερ-ευαισθησία που είχαν αναπτύξει στις πατούσες τους κατόπιν επανειλημμένων εφαρμογών καψαϊκίνης (η ίδια ουσία που περιέχεται στις πιπεριές και στην οποία οφείλεται το αίσθημα καψίματος που προκαλούν). Η συγκεκριμένη ανακάλυψη χαιρετίστηκε ως πολλά υποσχόμενη για την αντιμετώπιση του χρόνιου πόνου [6Eternal Sunshine Drug Points the Way Toward Counteracting the Agony of Chronic Pain, Scientific American].
Δύο χρόνια αργότερα, μια άλλη ερευνητική ομάδα δημοσίευσε τα αποτελέσματα των ερευνών της πάνω στη μεταφορά μνημών από έναν οργανισμό σε άλλον [7Donor/recipient enhancement of memory in rat hippocampus, Deadwyler et al, Frontiers in Systems Neuroscience, 2013.]. Τα δύσμοιρα ποντίκια έπαιξαν και πάλι το ρόλο πειραματόζωου. Μια ομάδα ποντικιών κλήθηκαν να εκτελέσουν μια δοκιμασία μάθησης ενώ την ίδια ώρα τα μοτίβα νευρωνικής δραστηριότητας του ιπποκάμπου τους (εγκεφαλική δομή που θεωρείται κρίσιμης σημασίας όσον αφορά στην «κωδικοποίηση μνημών») καταγράφονταν μέσω ηλεκτροδίων. Όταν παρόμοια ηλεκτρόδια τοποθετήθηκαν σε ποντίκια που δεν είχαν εκτελέσει ποτέ πριν αυτή τη δοκιμασία και οι ερευνητές «πάτησαν το replay» ώστε να «μεταφέρουν» την καταγραμμένη νευρωνική δραστηριότητα στον ιππόκαμπο των νεοσυλλέκτων ποντικιών, αυτά επέδειξαν ταχύτερους ρυθμούς εκμάθησης. Σαν να τους είχε προ-φορτωθεί στον εγκέφαλο ένα πρόγραμμα ταχείας εκπαίδευσης.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι τεχνικές μεταφοράς μνημών δεν έμειναν στάσιμες. Το 2019 ήταν η χρονιά που ανακοινώθηκε η δυνατότητα δημιουργίας de novo μνημών, χωρίς να απαιτείται πλέον η εκπαίδευση ποντικιών που δρούσαν ως «δότες μνημών» [8Memory formation in the absence of experience, Vetere et al, Nature Neuroscience, 2019.]. Αρκεί η καταγραφή των νευρώνων που ενεργοποιούνται κατά την παρουσία των ερεθισμάτων Α (μια συγκεκριμένη οσμή) και Β (ένα ηλεκτροσόκ) και η μετέπειτα ταυτόχρονη ενεργοποίηση τους στα ποντίκια – δέκτες ώστε αυτά να μάθουν ότι το Α συνδέεται με το επώδυνο Β, επιδεικνύοντας συμπεριφορές αποφυγής του Α. Κάτι που σημαίνει ότι, χωρίς ποτέ τα ίδια να έχουν εκτεθεί προηγουμένως στα ερεθίσματα Α και Β, έχουν μάθει να τα συνδέουν - κανονικά, χωρίς εκπαίδευση, το ερέθισμα Α (η οσμή) θα έπρεπε να τους είναι ουδέτερo και να μην προκαλεί αρνητική αντίδραση.
Μοιάζει έτσι, κατά έναν μάλλον παράδοξο και τεθλασμένο τρόπο, να επιβεβαιώνεται η υπόθεση του Lilly περί των οργανισμών ως προγραμματισμένων και προγραμματίσιμων βιο-υπολογιστών. Από την άλλη, είναι βέβαια εξαιρετικά αμφίβολο αν ο Lilly είχε κατά νου διαγραφές και εμφυτεύσεις μνημών. Για αυτόν και τους συνοδοιπόρους του τότε, το ζήτημα ήταν η δυνατότητα ενδογενούς αλλαγής των συμπεριφορών και όχι εξωγενούς επιβολής τους. Η αστοχία τους ωστόσο έγκειται στο ότι, σε μια προσπάθεια επιστημονικοφανούς νομιμοποίησης των όποιων επιδιώξεών τους, καβάλησαν το κύμα της μηχανοποίησης του πνεύματος που είχε αρχίσει να φουσκώνει ήδη από τις δεκαετίες του 40 και του 50 τουλάχιστον. Οι υπολογιστές παρουσιάζονταν ήδη κατά τον πόλεμο ως γιγάντιοι υπερ-εγκέφαλοι, ενώ οι τεχνο-επιστήμονες είχαν θέσει στο επίκεντρό τους την υπόθεση ότι εγκέφαλος και νευρικό σύστημα λειτουργούν στη βάση αρχών παρόμοιων με αυτές των υπολογιστών (βλ. τα γνωστά συνέδρια Macy πάνω στην κυβερνητική και τη θεωρία συστημάτων που θεωρούνται κάτι σαν καταστατικός τόπος γέννησης των γνωσιακών επιστημών).
Όσο εντυπωσιακά κι αν φαίνονται πειράματα σαν τα παραπάνω, αφήνουν ωστόσο βασανιστικά αναπάντητα μερικά βασικά ερωτήματα. Ποια είναι η σχέση αυτών των εργαστηριακών πειραμάτων με την πραγματικότητα; Τι μας λένε εν τέλει για τη μνήμη των ζωντανών οργανισμών; Λειτουργούν ως απλοί καθρέφτες δίνοντας μονοσήμαντα ερμηνεύσιμα αποτελέσματα; [9Βλ. κάποια σχετικά σχόλια στο «Neuro: The New Brain Sciences and the Management of the Mind, Nikolas Rose, Joelle Abi-Rached, 2013, Princeton University Press.] Καμμία πειραματική συνθήκη δεν φιλοδοξεί φυσικά να αναπαραστήσει εντός των εργαστηριακών τειχών την υπό μελέτη όψη της πραγματικότητας στο σύνολό της. Προϋποτίθεται πάντα μία κάποια απλοποίηση, μια αναγκαστική αφαίρεση όσων στοιχείων της πραγματικότητας κρίνονται ως ήσσονος σημασίας για το υπό μελέτη φαινόμενο· όπως ένας χάρτης δεν χρειάζεται προφανώς να αναδημιουργήσει εξ ολοκλήρου μια πόλη, κάτι που θα ήταν ούτως ή άλλως άχρηστο και ενάντιο στον ίδιο το σκοπό της χαρτογράφησης. Η πειραματική συνθήκη είναι πάντα και μια (έστω πρώιμη) μοντελοποίηση, μια απόδοση σημασιών και ιεράρχηση των στοιχείων της πραγματικότητας· για αυτόν τον λόγο δεν μπορεί επομένως να είναι και ποτέ απλώς «πειραματική» και ωμά «εμπειρική». Το πρόβλημα με τα παραπάνω πειράματα δεν βρίσκεται στην απλοϊκότητά τους, Ή πάντως όχι μόνο σε αυτή. Η απόσταση ανάμεσα στις τσουρουφλισμένες από καψαϊκίνη πατούσες των ποντικιών και στις μαντλέν του Προυστ μοιάζει όντως χαώδης. Πώς είναι δυνατό τέτοια πειράματα να έχουν την παραμικρή σχέση με την καταβύθιση στον λαβύρινθο των παιδικών αναμνήσεων;
Πιο σημαντικό ωστόσο φαίνεται να είναι το γεγονός ότι ο πειραματικός λαβύρινθος στον οποίο τεστάρονται ποντίκια και αυτός στον οποία ονειροβατεί ένα ανθρώπινο μυαλό βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα. Ένας πειραματικός λαβύρινθος θέτει εκ της φύσεώς του τον ζωντανό οργανισμό σε μια αγχωτική συνθήκη, μοιάζοντας περισσότερο με ένα stress test. Χρειάζονται αρκετές δόσεις ψυχο-διανοητικής διαστροφής και κακοφορμισμένης ιδεολογίας για να θεωρήσει κανείς ότι οι αγχογόνες καταστάσεις θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως η φυσιολογική σχέση του οργανισμού με το περιβάλλον του. Κι όμως. Τα εργαστήρια μελέτης της «μνήμης» ανά τον κόσμο βασίζονται, είτε ρητά είτε άρρητα, σε αυτή την παραδοχή. Μια παραδοχή που φυσικά δεν είναι καινούρια. Ο Ζωρζ Κανγκιλέμ έγραφε ήδη από τη δεκαετία του 50: [10Μεταφράζουμε από το «Knowledge of Life», Georges Canguilhem, 2008, Fordham University Press.]
«Ένα ζώο εντός μιας πειραματικής συνθήκης είναι ένα ζώο εντός μιας ανώμαλης συνθήκης, εντός μίας συνθήκης που δεν την χρειάζεται με βάση τις δικές του νόρμες. Δεν την έχει επιλέξει αυτή τη συνθήκη· του έχει επιβληθεί. Ένας οργανισμός επομένως δεν ισούται ποτέ με το θεωρητικό σύνολο των δυνατοτήτων του.
...
Η σχέση μεταξύ του ζωντανού και του περιβάλλοντός του εγκαθίσταται ως μια σχέση διαλόγου (Auseinandersetzung), στην οποία το ζωντανό εισέρχεται με τις δικές του, ιδιαίτερες νόρμες εκτίμησης των καταστάσεων. Δεν πρόκειται (όπως μπορεί να νομίζει κανείς) για μια σχέση αντίθεσης ή αντιμαχίας.
...
Μια υγιής ζωή, μια ζωή γεμάτη αυτοπεποίθηση για την ύπαρξη και τις αξίες της είναι μια ζωή ευέλικτη, γεμάτη ελαστικότητα, σχεδόν μαλθακή. Η κατάσταση εκείνη στην οποία το ζωντανό τίθεται υπό τις έξωθεν διαταγές του περιβάλλοντός του είναι αυτό που ο Goldstein θεωρεί ως το αρχέτυπο της καταστροφικής κατάστασης. Και αυτή είναι η κατάσταση του ζωντανού στο εργαστήριο. Από όλες τις δυνατές σχέσεις, αυτές μεταξύ του ζωντανού και του περιβάλλοντός του, όπως εξετάζονται εργαστηριακά, αντικειμενικά, είναι εκείνες που έχουν το λιγότερο νόημα· πρόκειται για παθολογικές σχέσεις.»
Κι αν το εργαστήριο υπολείπεται της πραγματικότητας ως προς κρίσιμες και ουσιώδεις πλευρές της, τότε η έξοδος διαφυγής μπορεί να είναι αφοπλιστικά απλή: τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα· αρκεί αυτή να αρχίσει να αντανακλά πιστότερα το εργαστήριο (ή το εργοστάσιο, πράγμα που δεν διαφέρει και πολύ) και τις προϋποθέσεις του. Σκοπός που καμμιά φορά επιτυγχάνεται ευκολότερα απ’ όσο πολλοί θα υπέθεταν: μοιράζοντας απλόχερα smartphone στους υποτελείς...
Πίσω από τέτοιου είδους μεθοδολογικές αστοχίες κρύβονται όμως και ορισμένες προβληματικές οντολογικές υποθέσεις. Πόσο πειστικός θα ήταν κάποιος ο οποίος θα ισχυριζόταν ότι το παιχνίδι του ποδοσφαίρου μπορεί να γίνει κατανοητό μελετώντας εξονυχιστικά τη μπάλα και μόνο: το βάρος της, το σχήμα της, την αεροδυναμική συμπεριφορά της; Και ότι το μόνο που χρειάζεται για μια πλήρη κατανόηση είναι χρήματα, περισσότερα χρήματα για εξοπλισμό μεγαλύτερης ακριβείας και ιδιοφυείς ερευνητές. Κανείς δεν αρνείται ότι τα φυσικά χαρακτηριστικά της μπάλας ενδέχεται να επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο που παίζεται ένας αγώνας ποδοσφαίρου. Όλοι όμως αντιλαμβάνονται ότι το ουσιώδες βρίσκεται στους παίκτες και ειδικότερα στη δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ συμπαικτών και αντιπάλων. Ακόμα και κυβική να γινόταν η μπάλα, πάλι θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για ποδόσφαιρο· ίσως όχι για το ίδιο ποδόσφαιρο ακριβώς, αλλά για ποδόσφαιρο. Για τον «σφαιρο-λόγο» του νοητικού πειράματός μας όμως, μια τέτοια αλλαγή θα εξαφάνιζε αυτόματα και το αντικείμενό του (μάλλον θα έπρεπε να κυνηγήσει κάποιο επιπλέον πτυχίο στην «κυβο-λογία»). Τηρουμένων των αναλογιών, η μεγάλη πλειοψηφία των σημερινών νευρο-επιστημόνων τοποθετούνται δομικά απέναντι στη μνήμη (και τη συνείδηση) όπως ο σφαιρο-λόγος απέναντι στο ποδόσφαιρο, θεωρώντας ότι η βασιλική οδός για την αποκρυπτογράφηση του μνημονικού κώδικα θα ανευρεθεί κάπου μέσα στο νευρικό σύστημα και ακόμα ειδικότερα κάπου μέσα στον εγκέφαλο. Αρκεί να μελετήσει κανείς προσεκτικά τον εγκέφαλο και θα του αποκαλυφθούν όλα τα μυστικά της συνείδησης.
Όπως και τόσες άλλες επιστημονικές ιδέες, έτσι και αυτή περί της κεντρικότητας του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου στη συγκρότηση της συνείδησης δεν προέκυψε ακριβώς από εμπειρικά δεδομένα. Η πορεία που ακολουθήθηκε ήταν μάλλον ανάστροφη: πρώτα έγινε δεκτό, για λόγους όχι αυστηρά επιστημονικούς, ότι ο εγκέφαλος είναι η έδρα της συνείδησης και μετά άρχισε η παραγωγή των δεδομένων που «επιβεβαίωσαν» αυτή την πεποίθηση (και όχι ακριβώς υπόθεση). Η ανατίμηση της εμπειρίας και της φύσης που έλαβε χώρα στη διάρκεια του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού έπαιξε κομβικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία [11Βλ. το άρθρο του Fernando Vidal, Brainhood, anthropological figure of modernity, History of the Human Sciences, 2009.]. Από τη στιγμή που η αισθητηριακή εμπειρία έπαψε να αντιμετωπίζεται ως επιστημολογικά αναξιόπιστη (οι νοητικές ιδέες θεωρούνταν σαφώς πιο ευκρινείς και εύτακτες) και ηθικά ασήμαντη (ή ακόμα και επικίνδυνη), προσέλαβε αμέσως ένα νέο κύρος. Όχι μόνο σταμάτησε να θεωρείται ως πηγή συγχύσεων, αλλά έγινε σε πολλές περιπτώσεις και η μόνη επί της ουσίας νόμιμη οδός κατανόησης του κόσμου. Ως άμεσο αποτέλεσμα, τα αισθητηριακά όργανα του ανθρώπινου σώματος, όπως και τα νεύρα που εκκινούν από αυτά, απέκτησαν μια νέα αξία ως αντικείμενα μελέτης. Ο πλατωνικο-χριστιανικός Νους που ανέρχεται και κατέρχεται την κλίμακα των οιονεί γεωμετρικών Ιδεών αντικαταστάθηκε από τον νευρικό Νου, τον εγκέφαλο και τα σήματά του που ταξιδεύουν στα νεύρα.
Αν όμως ο εγκέφαλος έγινε το όργανο στο οποίο μπορεί επιτέλους να εναποτεθεί το «πνεύμα», αυτό σήμαινε ότι και ο εαυτός έγινε εντοπίσιμος. Ο εαυτός δεν διαχέεται μέσα στο πλέγμα των κοινωνικών του σχέσεων παρά συστέλλεται και καταρρέει σαν μελανή οπή σε ένα σχεδόν σημειακό ον, εσωτερικά αναδιπλωμένο και πρωταρχικά αποκομμένο από το περιβάλλον του.[12Βλ. το άρθρο του Alain Ehrenberg, Le sujet cérébral, Esprit, 2004.] Μόνο σε δεύτερο χρόνο εκδιπλώνεται προς τα έξω για να συνάψει σχέσεις εν είδει συμβολαίων. Αυτό το φοβικό σύνδρομο απέναντι στον εξωτερικό κόσμο είχε ενίοτε ακραίες συνέπειες (όπως στην περίπτωση του Λοκ), φτάνοντας να δει ακόμα και το σώμα ως κάτι σχεδόν εξωτερικό προς τον εαυτό και άρα ως περιουσιακό στοιχείο που ο κάτοχός του μπορεί να το διαθέσει καταπώς θέλει αυτός (π.χ., να πουλήσει την εργατική του δύναμη). Επρόκειτο για μια αναδιάρθρωση και ανασυγκρότηση της έννοιας του εαυτού που ήταν «απαραίτητη» ώστε και ο ίδιος ο φιλελευθερισμός να αποκτήσει μια φιλοσοφική και επιστημονική νομιμοποίηση.
Η σχέση μεταξύ νευρο-επιστημονικών θεωριών και φιλελευθερισμού φαίνεται πως δεν υπήρξε συμπτωματική, αλλά ότι αντιθέτως αντέχει μέσα στον χρόνο. Παρότι ο εγκέφαλος δεν έχει εκτοπιστεί από τον θρόνο του, οι ειδικότερες θεωρίες που τον αφορούν έχουν υποστεί μια μετάλλαξη προς κατευθύνσεις ανατριχιαστικά παρόμοιες με αυτές προς τις οποίες κινήθηκε ο φιλελευθερισμός. Η τελευταία μεγάλη μόδα (που έχει ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες βέβαια) στον κόσμο των νευρο-επιστημών ακούει στο όνομα «πλαστικότητα», εννοώντας τον υψηλό βαθμό προσαρμοστικότητας που επιδεικνύει ο εγκέφαλος – εξ ου και το ιδιαίτερα έντονο ενδιαφέρον για τις συμπεριφορές μάθησης και τους μηχανισμούς μνήμης. Από λειτουργική άποψη λοιπόν, ο εγκέφαλος δεν γίνεται πλέον αντιληπτός ως ένα όργανο με παγιωμένη δομή. Ανάλογα με τις λειτουργικές του ανάγκες, η δομή αυτή μπορεί να μεταβληθεί τόσο στο επίπεδο των συνάψεων – συνάψεις που ενεργοποιούνται συχνά τείνουν να ενισχύονται ενώ όσες πέφτουν σε αχρηστία να εξαφανίζονται – όσο και στο επίπεδο των ανατομικών υποδομών· π.χ. αν τα νεύρα που μεταφέρουν οπτικά σήματα συνδεθούν στον ακουστικό φλοιό του εγκεφάλου, αυτός, παρότι τυπικά επεξεργάζεται σήματα ακοής, θα μάθει εν τέλει να επεξεργάζεται σήματα όρασης. Ο πλαστικός εγκέφαλος νοείται συνεπώς ως ένα σύνολο διαφοροποιημένων αλλά και αναδιατάξιμων μηχανισμών, συνεχώς προσαρμοζόμενων στο εξωτερικό περιβάλλον και τα ερεθίσματά του.
Το αποτέλεσμα; Ο εαυτός, από μια υπερ-συμπυκνωμένη και συμπαγή μελανή οπή, αρχίζει να εξαερώνεται σε μια εύπλαστη και χρωματιστή πομφόλυγα. Η επαναδιαταξιμότητα των εγκεφαλικών δομών συνεπάγεται και τη δυνατότητα άπειρης ανάλυσης και επανασύνθεσης του εαυτού μέχρι αυτός να αποκτήσει πλέον κάτι το ψευδαισθησιακό. Με την ίδια κίνηση βέβαια, η πολυδιάσπαση της αίσθησης του εαυτού οδηγεί αναπόφευκτα και σε μια αποσάθρωση της αίσθησης της πραγματικότητας. Πραγματικότητα είναι μόνο τα υπό συνεχή αίρεση και μονίμως προσωρινά «κατασκευάσματα» του εγκεφάλου, ό,τι αυτός επιλέγει να επεξεργαστεί από την πληροφορία που καταφτάνει σε αυτόν μέσω των αισθητηρίων οργάνων. Δεν υπάρχει μία πραγματικότητα· υπάρχουν μόνο ερμηνείες της πραγματικότητας. Στην καλύτερη περίπτωση, η πραγματικότητα γίνεται απλά μια σύμβαση που συνάπτεται μεταξύ των υποκειμένων, το αποτέλεσμα μιας δικαιοπραξίας.
Υπό άλλες συνθήκες, μια τέτοια αποκαθήλωση του εαυτού θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμα και ως ευχής έργο. Υπό τις συνθήκες του νεο-φιλελεύθερου καπιταλισμού των τελευταίων δεκαετιών όμως, η διάλυση της αίσθησης του εαυτού σήμανε με έναν σχεδόν διαστροφικό τρόπο την υπερ-μεγέθυνση της σπουδαιότητας του Εγώ. Αν ο εγκέφαλος και ο εαυτός είναι άπειρα ανακατασκευάσιμοι και δεν υφίσταται κάποιο σταθερό και αμετακίνητο εσωτερικό σημείο αντίστασης απέναντι στις επιταγές του περιβάλλοντος, τότε ανοίγει αμέσως και ο δρόμος της συνεχούς (αυτο-)βελτίωσης [13Αυτή, παρεμπιπτόντως, είναι και μια θεωρητική παγίδα στην οποία πέφτουν συχνά οι υπέρμαχοι των διαφόρων παραλλαγών του κονστρουκτιβισμού, οι οποίοι πολύ εύκολα θεωρούν ότι αναφορές σε κάποιο «φυσικό» (νευρικό, ανοσοποιητικό ή ό,τι άλλο) σύστημα συνιστούν απαραίτητα ένα είδος ανόσιας διολίσθησης προς τον «νατουραλισμό».]. Μάτια που συλλαμβάνουν την υπεριώδη ακτινοβολία, αυτιά που πιάνουν υψίσυχνους ήχους και τριτο-τέταρτα χέρια δεν μπορούν παρά να λογίζονται ως αναβαθμίσεις ενός μονίμως απαρχαιωμένου εαυτού. Η πυραμίδα του Εγώ χτίζεται πάνω στα ενοχικά σύνδρομα ενός εαυτού σε μόνιμη κρίση· ή, αλλιώς, σε μια μόνιμη συνθήκη τεσταρίσματος έναντι ενός περιβάλλοντος που βιώνεται ως απειλητικό...
Αυτό που πρέπει οπωσδήποτε να σημειωθεί εδώ είναι ότι τόσο η επελαύνουσα ταιηλοροποίηση της πραγματικότητας όσο και η (αυτο-)ταιηλοροποίηση των υποκειμένων δεν στοχεύει μόνο σε μια αύξηση της παραγωγικότητας εντός του εργασιακού περιβάλλοντος. Η μανία της αποδοτικότητας εισβάλλει πλέον και στις πιο μύχιες πλευρές της καθημερινής ζωής. Δεν υφίσταται μη παραγωγική ζωή εκτός εργασίας· κάθε στιγμή καταγράφεται, κάθε επιλογή σταθμίζεται σε μέσους όρους, κάθε συναισθηματική αντίδραση προσμετράται στα δεδομένα ενός κάποιου μοντέλου. Αν ο εαυτός διαλύθηκε, το Εγώ μπορεί να διατηρεί την όποια συνοχή του μόνο στο βαθμό που λειτουργεί ως παραγωγός και πομπός μιας συνεχούς ροής δεδομένων και ως εύπλαστος δέκτης διαφημίσεων, παραινέσεων, συμβουλών και, εσχάτως, διαταγών. Μια ροή που οφείλει να είναι όσο το δυνατό πιο απρόσκοπτη [14Με εγελιανούς όρους, η Wirklichkeit (η πραγματικότητα ως εγγενείς δυνατότητες) του εαυτού έχει αντικατασταθεί από τη Realität (την υπαρκτή, ως έχει, πραγματικότητα) του Εγώ.].
Από αυτή την άποψη μπορεί να γίνει κατανοητή και η σημασία που αποδίδουν εταιρείες της Silicon Valley στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και συσκευών νευρο-μηχανικής [15Η Neuralink του Elon Musk είναι ένα μόνο τέτοιο παράδειγμα. Γεγονός είναι ότι (και) σε αυτόν τον τομέα υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ της DARPA και της Silicon Valley.]. Είναι γνωστό ότι ένα εργαλείο, στα χέρια ενός επιδέξιου χειριστή, μπορεί να του γίνει δεύτερη φύση, να το χρησιμοποιεί χωρίς καν να το αντιλαμβάνεται. Για την ακρίβεια, μόνο όταν πάψει να αισθάνεται το εργαλείο ως αντίσταση και σταματήσει να το έχει συνεχώς στη συνείδησή του μπορεί να απελευθερώσει πραγματικά τις δυνατότητές του. Παρ’ όλα αυτά, το όποιο εργαλείο δεν μπορεί να γίνει ποτέ πρώτη φύση. Πάντα θα υφίσταται μια απόσταση, οσοδήποτε μικρή, ανάμεσα σε αυτό και τον χειριστή του. Τα νέα θαύματα της νευρο-μηχανικής σκοπεύουν, μεταξύ άλλων, και στη συνεχή μείωση, μέχρι εξαφάνισης αν είναι δυνατό, αυτής της απόστασης. Οι συσκευές που θα προσκολλώνται απευθείας πάνω σε ένα χακαρισμένο νευρικό σύστημα θα προσφέρουν ανεξάντλητες πηγές δεδομένων τα οποία θα συλλέγονται χωρίς ενοχές και ενοχλήσεις [16Ως αναλογία μπορεί να σκεφτεί κανείς το πόσο πιο εύκολα ξοδεύει χρήματα αν χρησιμοποιεί μια κάρτα σε σχέση με το να χρειάζεται να έχει χαρτονομίσματα και κέρματα για τα έξοδά του.].
Όσο μικροσκοπικές κι αν (θα) είναι οι νανο-συσκευές για το χακάρισμα του νευρικού συστήματος, από λειτουργική άποψη θα μοιάζουν πάντως περισσότερο με αντλίες πετρελαίου. Για να στηθούν όμως οι αντλίες των δεδομένων, προϋποθέτουν, όπως αυτές του πετρελαίου, μια ερημοποίηση. Προϋποθέτουν τα απέραντα πεδία των εσωτερικών ερήμων μέσα στα οποία φυτοζωούν με κόπο τα υπερφίαλα Εγώ που τα σέρνουν από τη μύτη οι κάθε είδους ειδικευμένοι ηλίθιοι για να παίξουν ως κομπάρσοι σε μια κακοστημένη, δυστοπική φαρσο-κωμωδία που δεν βγάζει γέλιο με τίποτα.
Separatrix
Σημειώσεις
1 - Ο John Lilly είναι γνωστός για τους πειραματισμούς του με ψυχεδελικές ουσίες, αλλά και για τη χρήση δεξαμενών απομόνωσης (isolation tank) προς διερεύνηση της ανθρώπινης συνείδησης. Το σενάριο για την ταινία Altered States του 1980 βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς τους πειραματισμούς του Lilly.
[ επιστροφή]
2 - Βλ. το άρθρο του Michael Joseph Gross, The pentagon’s push to program soldiers’ brains
Το άρθρο περιλαμβάνεται μεταφρασμένο στην ύλη αυτού του τεύχους. Διαβάστε το εδώ.
[ επιστροφή]
3 - https://www.darpa.mil/program/targeted-neuroplasticity-training
[ επιστροφή]
4 - Memory engram cells have come of age, Tonegawa, Liu, Ramirez, Redondo,
[ επιστροφή]
5 - PKMζ is essential for spinal plasticity underlying the maintenance of persistent pain, Laferrière et al, Molecular Pain, 2011.
[ επιστροφή]
6 - Eternal Sunshine Drug Points the Way Toward Counteracting the Agony of Chronic Pain, Scientific American
[ επιστροφή]
7 - Donor/recipient enhancement of memory in rat hippocampus, Deadwyler et al, Frontiers in Systems Neuroscience, 2013.
[ επιστροφή]
8 - Memory formation in the absence of experience, Vetere et al, Nature Neuroscience, 2019. https://www.nature.com/articles/s41593-019-0389-0
[ επιστροφή]
9 - Βλ. κάποια σχετικά σχόλια στο «Neuro: The New Brain Sciences and the Management of the Mind, Nikolas Rose, Joelle Abi-Rached, 2013, Princeton University Press.
[ επιστροφή]
10 - Μεταφράζουμε από το «Knowledge of Life», Georges Canguilhem, 2008, Fordham University Press.
[ επιστροφή]
11 - Βλ. το άρθρο του Fernando Vidal, Brainhood, anthropological figure of modernity, History of the Human Sciences, 2009.
[ επιστροφή]
12 - Βλ. το άρθρο του Alain Ehrenberg, Le sujet cérébral, Esprit, 2004.
[ επιστροφή]
13 - Αυτή, παρεμπιπτόντως, είναι και μια θεωρητική παγίδα στην οποία πέφτουν συχνά οι υπέρμαχοι των διαφόρων παραλλαγών του κονστρουκτιβισμού, οι οποίοι πολύ εύκολα θεωρούν ότι αναφορές σε κάποιο «φυσικό» (νευρικό, ανοσοποιητικό ή ό,τι άλλο) σύστημα συνιστούν απαραίτητα ένα είδος ανόσιας διολίσθησης προς τον «νατουραλισμό».
[ επιστροφή]
14 - Με εγελιανούς όρους, η Wirklichkeit (η πραγματικότητα ως εγγενείς δυνατότητες) του εαυτού έχει αντικατασταθεί από τη Realität (την υπαρκτή, ως έχει, πραγματικότητα) του Εγώ.
[ επιστροφή]
15 - Η Neuralink του Elon Musk είναι ένα μόνο τέτοιο παράδειγμα. Γεγονός είναι ότι (και) σε αυτόν τον τομέα υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ της DARPA και της Silicon Valley.
[ επιστροφή]
16 - Ως αναλογία μπορεί να σκεφτεί κανείς το πόσο πιο εύκολα ξοδεύει χρήματα αν χρησιμοποιεί μια κάρτα σε σχέση με το να χρειάζεται να έχει χαρτονομίσματα και κέρματα για τα έξοδά του.
[ επιστροφή]
