#27 - 06/2023

το μεγάλο άλμα: η ανοσία ως κεφάλαιο, η νοσηρότητα ως επένδυση

Ο όρος «φυσικό κεφάλαιο» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1973 από τον E.F. Schumacher στο βιβλίο του «Το μικρό είναι όμορφο» [1Πλήρης τίτλος: Small is Beatiful: A Study of Economics As if People Mattered. Κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 1980 από τις εκδόσεις «Γλάρος», με το συνοδευτικό σχόλιο «Το μικρό είναι όμορφο» ανοίγει το δρόμο για έναν κόσμο όπου το Κεφάλαιο θα υπηρετεί τον Άνθρωπο, ανατρέποντας τη σημερινή κατάσταση όπου ο Άνθρωπος παραμένει σκλάβος του Κεφαλαίου.
Τι είπατε;] και αναπτύχθηκε παραπάνω απ' τον Herman Daly [2Αμερικάνος οικονομολόγος και οικολόγος, πανεπιστημιακός που διετέλεσε βασικό στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας από το 1988 ως το 1994…], τον Robert Costanza [3Αμερικανο-αυστραλός οικολόγος οικονομολόγος, πανεπιστημιακός…] και άλλους θεμελιωτές της επιστήμης της Οικολογικής Οικονομίας, ως μέρος μιας ολοκληρωμένης κριτικής στις ελλείψεις των συμβατικών οικονομικών. Το «φυσικό κεφάλαιο» είναι μια έννοια κεντρική στην οικονομική αξιολόγηση των «υπηρεσιών οικοσυστήματος» [4Η τριτογενοποίηση σε όλο το μεγαλείο της…] που περιστρέφεται γύρω από την ιδέα ότι η μη ανθρώπινη ζωή παράγει αγαθά και υπηρεσίες που είναι απαραίτητα για την ζωή. Επομένως, το «φυσικό κεφάλαιο» είναι απαραίτητο για την βιωσιμότητα της οικονομίας.

Σε μια παραδοσιακή οικονομική ανάλυση των συντελεστών παραγωγής, το φυσικό κεφάλαιο συνήθως ταξινομείται ως «γη», διαφορετική έννοια απ' το παραδοσιακό «κεφάλαιο». Η ιστορική διάκριση ανάμεσα σε «γη» και «κεφάλαιο» προσδιόριζε την «γη» ως ένα φυσικό φαινόμενο με σταθερή παραγωγικότητα, ενώ το «κεφάλαιο», όπως ορίστηκε αρχικά, αναφερόταν μόνο στα αγαθά που παράγονται απ' τον άνθρωπο, για παράδειγμα μέσω της γεωργίας. Είναι ωστόσο παραπλανητικό να θεωρείται η «γη» ως εάν η παραγωγική δυνατότητά της να είναι σταθερή, αφού το «φυσικό κεφάλαιο» μπορεί να βελτιωθεί ή να υποβαθμιστεί απ' τις ανθρώπινες ενέργειες σε βάθος χρόνου. Επιπλέον το «φυσικό κεφάλαιο» παράγει οφέλη και αγαθά, όπως ξυλεία ή τρόφιμα, που μπορούν να συλλεχθούν από τον άνθρωπο. Αυτά τα οφέλη είναι όμοια με εκείνα που πραγματοποιούνται απ' τους ιδιοκτήτες του βιομηχανικού κεφαλαίου που παράγουν περισσότερα αγαθά, κι έτσι ένα εργοστάσιο παράγει αυτοκίνητα ακριβώς όπως μια μηλιά παράγει μήλα.

Οι οικολόγοι ενώθηκαν με τους οικονομολόγους για να μετρήσουν και να εκτιμήσουν τις αξίες του πλούτου των οικοσυστημάτων σαν τρόπο να βρεθούν λύσεις για την κρίση βιοποικιλότητας. Μερικοί ερευνητές προσπάθησαν να βρουν μια ποσότητα δολαρίων για τις παγκόσμιες υπηρεσίες των οικοσυστημάτων. Αν είναι οικολογικά άθικτο, το βόρειο δάσος [5«Βόρεια δάση» (boreal forests ή taiga) ονομάζονται τα δάση κωνοφόρων που βρίσκονται πάνω απ’ τον 50ο παράλληλο στην αμερικανική και στην ευρασιατική ήπειρο.] έχει μια εκτιμώμενη αξία 3,7 τρισεκατομυρίων δολαρίων. Το οικοσύστημα των βόρειων δασών είναι ένας απ' τους μεγαλύτερους ατμοσφαιρικούς ρυθμιστές του πλανήτη, και αποθηκεύει περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από οποιαδήποτε άλλη βιόμαζά του. Η ετήσια αξία των οικολογικών υπηρεσιών των βόρειων δασών εκτιμάται σε 93,2 δισεκατομμύρια δολάρια, ή 2,5 φορές μεγαλύτερη απ' την ετήσια αξία των εξορύξεων πρώτων υλών.

Η οικονομική αξία των 17 υπηρεσιών από οικοσυστήματα στο σύνολο της βιόσφαιρας (υπολογισμένη το 1997) έχει ένα εκτιμώμενο μέσο μέγεθος 33 τρισεκατομυρίων δολαρίων τον χρόνο. Αυτές οι οικολογικές οικονομικές αξίες δεν συνυπολογίζονται ως τώρα στις μετρήσεις των εθνικών εισοδημάτων, των ΑΕΠ, και δεν έχουν προσδιορισμούς τιμής επειδή υπάρχουν κυρίως έξω απ' τις παγκόσμιες αγορές….

… Η έννοια του «φυσικού κεφαλαίου» έχει χρησιμοποιηθεί … και στο έργο Biosphere 2, και στο οικονομικό μοντέλο «Φυσικού Καπιταλισμού» των Paul Hawken, Amory Lovins και Hunter Lovins... Στο βιβλίο τους Natural Capitalism: Creating the Next Industrial Revolution [6Εκδόθηκε το 1999, και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 10 γλώσσες.], αυτοί οι 3 συγγραφείς προεκτείνουν τις έννοιες του κεφάλαιου πέρα απ' το χρήμα και τα εμπορεύματα, στο «φυσικό κεφάλαιο» και στο «ανθρώπινο κεφάλαιο», υποστηρίζοντας ότι η «επόμενη βιομηχανική επανάσταση» εξαρτάται απ' την υιοθέτηση τεσσάρων κεντρικών στρατηγικών: «την διατήρηση των πόρων μέσω πιο αποτελεσματικών διαδικασιών παραγωγής∙ την επαναχρησιμοποίηση υλικών∙ την αλλαγή της αξιακής εκτίμησης απ' την ποσότητα στην ποιότητα∙ και τις επενδύσεις σε φυσικό κεφάλαιο και την αποκατάσταση / διατήρηση των φυσικών πόρων».
…

Μ' αυτόν τον «φιλικό προς την φύση» τρόπο η wikipedia παρουσιάζει τα βασικά ιστορικά στοιχεία της δημιουργίας της έννοιας «φυσικό κεφάλαιο». Ή της πολιτικής ιδέας ότι η φύση σα σύνολο όλων των μη ανθρώπινων μορφών ζωής στον πλανήτη είναι «κεφάλαιο». Η εφεύρεση των «οικονομικών της φύσης» (υπάρχουν κάμποσοι ακόμα παρόμοιοι όροι) μπορεί μεν να αποδίδεται σε επώνυμους της οικολογικής δεξιάς ήδη απ' την δεκαετία του ‘70∙ δεν είναι όμως δύσκολο να εννοηθεί σαν τμήμα της «παν-κεφαλαιοποίησης», της εννόησης δηλαδή των πάντων ως «κεφάλαιο» (και ευθύς αμέσως ως χρήμα) που είναι η βασική έμπνευση του νεο-φιλελευθερισμού. Και σαν τέτοια αυτή η εννόηση υπήρξε η απάντηση στις αντικαπιταλιστικές τάσεις των οικολογικών κινημάτων, αγώνων και δράσεων και πάλι στα ‘70s και στα ‘80s.

Δεν θα συνεχίσουμε με το θέμα του σύγχρονου εκ-καπιταλισμού της φύσης στη γενικότητά του, παρότι οπωσδήποτε είναι σημαντικό. Είναι έκφραση του “γενικού πλαισίου”. Μας ενδιαφέρει εδώ ένα υποσύνολο: η ιδέα του βιολογικού κεφαλαίου. Σε μια πρώτη φάση αυτός ο όρος αφορούσε τα καλλιεργούμενα είδη, φυτά ή ζώα, απ' την άποψη της ιδανικότερης καπιταλιστικής αξιοποίησης. Αλλά δεν θα ήταν δυνατόν μια έννοια με τόσες προοπτικές αξιοποίησης να περιοριστεί στα χωράφια, στους στάβλους και στις φάρμες∙ ειδικά εφόσον η «υγεία» (στο ανθρώπινο είδος) είχε ανακηρυχτεί βασικό συστατικό του «ανθρώπινου κεφάλαιου» απ' τους ιδεολόγους του νεοφιλελευθερισμού.

Νωρίς νωρίς, το 1964, ο Gary Becker (που γρήγορα ανακηρύχτηκε σαν ο επικεφαλής της «τρίτης γενιάς οικονομολόγων του Chicago School») με το βιβλίο του Θεωρίες του ανθρώπινου κεφάλαιου έγινε ο θεμελιωτής (περιθωριακός αρχικά) της ιδέας ότι η «υγεία και η εκπαίδευση είναι επενδύσεις στην απόδοση του εαυτού», και ως τέτοιες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται: σαν το ανάλογο της επένδυσης κάθε εργοστασιάρχη σε νέες μηχανές.
Το 1972 ο Michael Grossman, μαθητής και ομοϊδεάτης του Becker, εξέδωσε το δικό του διδακτορικό με τίτλο On the Concept of Health Capital and the Demand for Health. Στην εισαγωγή εξηγούσε:

Σκοπός αυτής της μελέτης είναι η κατασκευή ενός μοντέλου για την ζήτηση του εμπορεύματος «καλή υγεία». Η κεντρική υπόθεση του μοντέλου είναι ότι η υγεία μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα διαρκές κεφαλαιϊκό απόθεμα που παράγει αποτελέσματα. Γίνεται δεκτό ότι τα άτομα διαθέτουν ένα αρχικό απόθεμα υγείας που χάνει την αξία του με τον καιρό και μπορεί να αυξηθεί μέσω επενδύσεων. Σ' αυτό το πλαίσιο, η «σκιώδης τιμή» της υγείας εξαρτιέται από πολλές άλλες μεταβλητές πέρα απ' την τιμή της ιατρικής φροντίδας….

Το δόγμα η «υγεία είναι ατομικό κεφάλαιο» άρχισε να γίνεται κοινοτοπία απ' τα ‘80s και, κυρίως, με καταιγιστικό ρυθμό απ' τα ‘90s και μετά. Τι είναι όμως η έτσι προσδιορισμένη «υγεία»; Όχι, βέβαια, κάτι αφηρημένο! Ούτε εκείνο που υποκειμενικά νοιώθει ο καθένας! Δεν μπορούν να μετρηθούν αυτά τα αόριστα και ομιχλώδη∙ κι αν δεν μπορούν να μετρηθούν πως θα θεωρηθούν κεφάλαιο; Η ιδέα της «υγείας κεφαλαίου» εξαφάνισε οριστικά την υποκειμενική αντίληψη περί υγείας ή αρρώστιας, αφαίρεσε εντελώς ή πτώχευσε την προσωπικότητα σαν την δυναμική βάση της κοινωνικής ζωής, εγκαθιστώντας (ή και επιβάλλοντας) μια σκληρά μετρήσιμη, μηχανικά «αποδείξιμη» και στατιστικά συγκρίσιμη λίστα εγγραφών / καταγραφών / δεικτών, απ' την στιγμή της γέννησης ως την στιγμή του θανάτου.

Το βιολογικό κεφάλαιο, μετά τις πετυχημένες δοκιμές του ως «ζωϊκό ή φυτικό κεφάλαιο», ήταν υποχρεωτικό να επεκταθεί και να εφαρμοστεί (κατεξοχήν!) στους υποτελείς. Με πολύ περισσότερες απαιτήσεις, άρα με πολύ μεγαλύτερη ιδεολογική, πολιτική και τεχνική συνθετότητα. Σε ένα σχετικό άρθρο του 2019 υποδεικνυόταν η αξία της βιο-κεφαλαιοποίησης του ανθρώπινου είδους γενικά:

Στο σταυροδρόμι μεταξύ των επιστημών, η επιδημιολογία φέρνει μαζί το κοινωνικό και το βιολογικό…. Η ιδέα του βιολογικού κεφαλαίου αντιπροσωπεύει την συσσωρευμένη ιστορία των βιολογικών εμπειριών, μαζί με άλλες μορφές του συσσωρευμένου κεφαλαίου, κυρίως του πολιτιστικού, οικονομικού και οικονομικού. Η ικανότητα πρόσβασης στις τρεις αυτές μορφές ιδιωτικού κεφαλαίου και, κατά συνέπεια, πρόσβασης στην κατάλληλη θέση ζωής εξαρτιέται απ' τις κληρονομημένες δυνατότητες υγείας, τις επιγενετικές επιδράσεις και την συσσώρευση των ενσωματωμένων βιολογικών αλλαγών που κάνουν το άτομο περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένο στη ζωή… Δείχνουμε ότι οι κοινωνικά διαστρωματωμένες καταστάσεις πριν την ασθένεια, που έχουν σχέση με την γήρανση, μπορούν να ελεγθούν με την χρήση βιοδεικτών, ώστε να βοηθήσουν υποκείμενους μηχανισμούς να προωθήσουν την υγιή γήρανση.

Αν η υγεία (και η όποια αρρώστια) εξοβελίστηκαν σαν προσωπικές εμπειρίες, σαν κοινωνικά ζητήματα, και σαν ύπαρξη ή μη συμπτωμάτων∙ κι αν η υγεία βαφτίστηκε «κεφάλαιο», αυτό δεν ήταν μια αλλαγή προσδιορισμών δευτερεύουσας σημασίας. Αντίθετα, ήταν μια Αλλαγή Παραδείγματος. Πρώτον επειδή για να χαρακτηριστεί κάτι «κεφάλαιο» πρέπει να μπορεί να μετρηθεί με κάποιο «ουδέτερο» μέτρο που θα αναπαριστά την «αλήθεια» κρύβοντας τις ιδεολογικές του συνιστώσες. Και δεύτερον επειδή η ιδέα της «υγείας κεφάλαιο» ήταν η προτροπή προς την ακραία ιδιωτικοποίηση, την ατομική «ιδιοκτησία» της υγείας (της αρρώστιας, της θεραπείας) παρότι ακόμα και στη δεκαετία του '70 ήταν κοινός τόπος η πεποίθηση πως η υγεία (και η αρρώστια) είναι πολυεπίπεδες καταστάσεις, ταυτόχρονα ατομικές και συλλογικές, και πως η μέριμνα για την φροντίδα υγείας είναι οπωσδήποτε κοινωνικό ζήτημα.

Παρότι, λοιπόν, στις θεωρίες και στα λόγια περί βιολογικού κεφαλαίου θα μπορούσε ευκαιριακά να γίνεται αναφορά σε κάτι πληθυντικό ή γενικό (για παράδειγμα στο «περιβάλλον») η βάση της ιδέας ήταν η ιδιωτικότητα (του «βιολογικού κεφαλαίου») και η αντίληψη των κοινωνικών σχέσεων σα συνάθροιση ατομικών κεφαλαίων, όπως ακριβώς η αγορά είναι η παράλληλη έκθεση συγκεντρωμένων εμπορευμάτων. Αυτό ήταν / είναι η καπιταλιστική βιο-πολιτική υπό τις νεοφιλελεύθερες νόρμες. Τόσο χωνεμένη πια ώστε να δείχνει δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι δεν είναι μόνο τα ιδιωτικά σώματα που πάσχουν ή υγιαίνουν αλλά και οι κοινωνικές σχέσεις τους∙ συχνά κυρίως αυτές.

ανοσοκεφάλαιο

Η ιδέα πως η ανοσία είναι «κεφάλαιο», κατά κύριο λόγο ατομικό, ιδιωτικό, δεν διατυπώθηκε καθαρά στη διάρκεια της πρόσφατης τρομοεκστρατείας. Ούτε εμφανίστηκε σαν εξειδίκευση της γενικότερης και λίγο πολύ χωνεμένης ιδέας του (ατομικού) «βιολογικού κεφαλαίου». Μορφοποιήθηκε όμως πολύ συγκεκριμένα και αυστηρά με τo vaccination passport ή/και το immunity passport. Τα «διαβατήρια» εμβολιασμού ή/και πρόσφατης νόσησης∙ τα δεύτερα με ημερομηνία λήξης. Έμοιαζε «φυσιολογικό» και πάντως δεν προκάλεσε αντιδράσεις: η ανοσία έγινε ένα κρίσιμο στοιχείο ταυτότητας και, σαν τέτοια, μια πολύτιμη ατομική ιδιοκτησία, τόσο πολύτιμη ώστε να υπερκαθορίζει (και να διαλύει) προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις.

Ξέρουμε ότι η ε.ε. προετοίμαζε ήδη απ' το 2018 αυτού του είδους τα «διαβατήρια εμβολιασμού», και η τρομοεκστρατεία ήταν μια πρώτη, μαζική, γενική δοκιμή. Τόσο για την αποδοχή τους, όσο και για τις τεχνολογικές προδιαγραφές του φακελώματος. Η αιτιολόγηση το 2018 φαινόταν άδολη: «να ξέρουμε (τα κράτη, οι υπεύθυνοι δημόσιας υγείας…) ποιος είναι σε ποια κατάσταση – και να απαγορεύουμε τους εν δυνάμει μολυσματικούς». Το 2018 και το 2019 έμοιαζε εκτός λογικής το να γίνονται πανάκριβες προετοιμασίες για την διαμόρφωση των τεχνικών χαρακτηριστικών ενός πανευρωπαϊκού «διαβατηρίου εμβολιασμού», εφόσον οι μόνοι υποχρεωτικοί εμβολιασμοί στον έναν ή στον άλλο βαθμό ήταν οι παιδικοί. Ήταν αδιάφορο για ηλικίες 30, 40, 50 ή 70 χρονών αν έκαναν κάποτε … τα παιδικά τους εμβόλια … κατά της διφθερίτιδας και του τετάνου! Και, φυσικά, έδειχνε παρανοϊκό να βάλει κάποιος περιορισμούς στην κίνηση των ενηλίκων επειδή … παρέλειψαν κάποιο ή κάποια παιδικά εμβόλια!

Μετά την υγιεινιστική τρομοεκστρατεία καταλάβαμε: δεν είναι το θέμα μόνο τα διαρκώς πολλαπλασιαζόμενα παιδικά εμβόλια. Είναι, κυρίως, η δια βίου τεχνητή ανοσοποίηση (ή εκείνο που πουλιέται σαν τέτοιο), με επαναλαμβανόμενους ετήσιους πλατφορμιασμούς∙ η μόνιμη, διαρκής επιτήρηση του γενικού «βιολογικού κεφαλαίου» και ειδικά του «ανοσοκεφαλαίου», με βάση τις προδιαγραφές της γενετικής μηχανικής και το φαρμακομαφιών. Πριν, λοιπόν, διατυπωθεί επίσημα ο όρος «κεφάλαιο ανοσίας», το 2020, το 2021 και το 2022, είχε κρατικοποιηθεί κατ' αρχήν, για λογαριασμό της καπιταλιστικής «επανάστασης στην υγεία».

Αυτό που δεν έγινε λεκτικά με την ανάλογη επισημότητα (η ανακήρυξη της ανοσίας ως κεφάλαιο…) απ' τους τρομοκράτες, το έκανε τον Απρίλη του 2020, αναδρομικά, με κριτικό τρόπο, η Kathryn Olivarius, με την προδημοσίευση (στους καθεστωτικούς new york times) μιας περίληψης του βιβλίου της (του διδακτορικού της) Necropolis: Disease, Power, and Capitalism in the Cotton Kingdom που τότε δεν είχε εκδοθεί ακόμα [7Εκδόθηκε απ’ τις πανεπιστημιακές εκδόσεις του Harvard στις αρχές του 2022.]. Πρόκειται για μια χρήσιμη αναδρομή στον 19ο αιώνα, κι ίσως γι' αυτό οι caradinieroi/pfizeroi ιδιοκτήτες και διευθυντές των new york times δεν θεώρησαν την θέση της Olivarius «ψεκασμένη» ή επικίνδυνη για το κυρίαρχο το 2020 και το 2021 δόγμα ώστε να την κόψουν. Ευτυχώς.

Το άρθρο είχε τίτλο Η Επικίνδυνη Ιστορία των Ανοσοπρονομίων [8Ολόκληρο με paywall στο https://www.nytimes.com/2020/04/12/opinion/coronavirus-immunity-passports.html]. Η Olivarius είναι επίκουρος καθηγήτρια ιστορίας στο Stanford. Μεταφράζουμε στη συνέχεια μερικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα∙ και θα καταλάβετε την επικαιρότητά τους:

Ο κίτρινος πυρετός, μια αρρώστια εξαιτίας ενός φλαβοϊού που μεταδίδεται από κουνούπια, ήταν αναπόφευκτος στον Βαθύ Νότο του 19ου αιώνα, κι ένα θέμα σχεδόν διαρκούς τρόμου στη Νέα Ορλεάνη, το κέντρο της περιοχής. Στις έξι δεκαετίες που μεσολάβησαν απ' την αγορά της Louisiana απ' τους Γάλλους ως τον Εμφύλιο Πόλεμο, η Νέα Ορλεάνη έζησε 22 πλήρεις επιδημίες, που σκότωσαν συνολικά πάνω από 150.000 ανθρώπους. (Ίσως άλλοι 150.000 πέθαναν σε κοντινές αμερικανικές πόλεις). Ο ιός σκότωσε περίπου τους μισούς απ' όσους μόλυνε, και τους σκότωσε φρικτά, με πολλά θύματα να ξερνούν πηκτό μαύρο αίμα, με την πυκνότητα και το χρώμα του κατακαθιού του καφέ. Οι τυχεροί που επιζούσαν είχαν «εξοικειωθεί», ή είχαν αποκτήσει ανοσία για όλη τη ζωή τους.

Η προπολεμική Νέα Ορλεάνη ήταν μια κοινωνία σκλάβων, στην οποία οι λευκοί κυριαρχούσαν πάνω στους ελεύθερους έγχρωμους και στους σκλάβους μέσω νόμιμα εγκεκριμένης βίας. Ωστόσο μια άλλη αόρατη ιεραρχία συνδυάστηκε με την φυλετική∙ οι λευκοί «εξοικειωμένοι πολίτες» βρίσκονταν στην κορυφή της πυραμίδας, και πιο κάτω ήταν οι λευκοί «μη εξοικειωμένοι ξένοι», κι ακόμα χαμηλότερα όλοι οι άλλοι. Το να επιζήσει κάποιος απ' τον κίτρινο πυρετό ονομάστηκε τοπικά σαν «βάφτιση στην ιδιότητα του πολίτη»: απόδειξη ότι ένας λευκός ήταν ο εκλεκτός του θεού και καθιερωνόταν σα νόμιμος και μόνιμος παράγοντας στο Βασίλειο του Βαμβακιού.

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

1 – Πλήρης τίτλος: Small is Beatiful: A Study of Economics As if People Mattered. Κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 1980 από τις εκδόσεις «Γλάρος», με το συνοδευτικό σχόλιο «Το μικρό είναι όμορφο» ανοίγει το δρόμο για έναν κόσμο όπου το Κεφάλαιο θα υπηρετεί τον Άνθρωπο, ανατρέποντας τη σημερινή κατάσταση όπου ο Άνθρωπος παραμένει σκλάβος του Κεφαλαίου.
Τι είπατε;
[ επιστροφή ]

2 – Αμερικάνος οικονομολόγος και οικολόγος, πανεπιστημιακός που διετέλεσε βασικό στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας από το 1988 ως το 1994…
[ επιστροφή ]

3 – Αμερικανο-αυστραλός οικολόγος οικονομολόγος, πανεπιστημιακός…
[ επιστροφή ]

4 – Η τριτογενοποίηση σε όλο το μεγαλείο της…
[ επιστροφή ]

5 – «Βόρεια δάση» (boreal forests ή taiga) ονομάζονται τα δάση κωνοφόρων που βρίσκονται πάνω απ' τον 50ο παράλληλο στην αμερικανική και στην ευρασιατική ήπειρο.
[ επιστροφή ]

6 – Εκδόθηκε το 1999, και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 10 γλώσσες.
[ επιστροφή ]

7 – Εκδόθηκε απ' τις πανεπιστημιακές εκδόσεις του Harvard στις αρχές του 2022.
[ επιστροφή ]

8 – Ολόκληρο με paywall στο https://www.nytimes.com/2020/04/12/opinion/coronavirus-immunity-passports.html
[ επιστροφή ]