ΑΡΧΙΚΗ | ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ | SARAJEVO

#28 - 10/2023

• 01001100110128 – cyborg
• Mηχανικό, πολύ μηχανικό: σχόλια πάνω στην τεχνητή γενική νοημοσύνη
• Geoengineering: οι πιο αμφιλεγόμενες λύσεις εξηγούνται
• A very peppy poplar
• Big Bang: ο αποχαιρετισμός μιας θεωρίας; (πόσο ιερή είναι η επιστήµη;)
• Η κρυμμένη πλευρά της οικολογικής μετάβασης
• Άνθρωποι, νυχτερίδες, και ο εχθρός φύση
• Τι λέει ο Marx για τις gain-of-function έρευνες;
• Η απόφαση της εε: ζήτω η “απελευθέρωση” GMO στους ανθρώπινους οργανισµούς!
• bytes & genes

Big Bang: ο αποχαιρετισμός μιας θεωρίας;
(πόσο ιερή είναι η επιστήμη;)

Η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης (Big Bang) σε λίγο θα κλείσει έναν αιώνα ζωής – ίσως το ιωβηλαίο της συμπέσει με την στιγμή που θα αναπαυτεί στην ιστορία των ανθρώπινων επιστημονικών επινοήσεων. Η συστηματοποίησή της το 1927 αποδίδεται στον βέλγο Georges Henri Joseph Edouard Lemaitre, που ήταν ταυτόχρονα παπάς (καθολικός), μαθηματικός, αστρονόμος και θεωρητικός της φυσικής, καθηγητής μάλιστα φυσικής στο καθολικό πανεπιστήμιο της Louvain. Κανονικά ένας χριστιανός παπάς, που πιστεύει και διαδίδει την «δημιουργία του κόσμου σε 7 ημέρες» απ’ τον μεγαλοδύναμο, δεν θα έπρεπε να υποστηρίζει κάτι τόσο αντίθετο όπως μια «μεγάλη κοσμογονική έκρηξη»∙ εκτός αν ο μεγαλοδύναμος μετατρεπόταν από «κτίστη της πλάσης» σε δυναμιτιστή. Αλλά ο Lemaitre το διέπραξε. Στις αρχές του 20ου αιώνα μπορούσαν να γίνουν μερικές αστρονομικές παρατηρήσεις με ιδιαίτερη ακρίβεια για τα δεδομένα της εποχής. Συνεπώς η παρατήρηση (ή, όπως θα φανεί αργότερα, η υπόθεση) ενός διαστελλόμενου γαλαξία και, κατά συνέπεια, ενός διαστελλόμενου σύμπαντος, θα απαιτούσε μια «στιγμή 0», την αφετηρία αυτής της επεκτατικής κίνησης. Εκεί, συν τω χρόνω, τοποθετήθηκε το Big Bang: σύμφωνα με τους επιστημονικούς υπολογισμούς πριν 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια…

Το ερώτημα της δημιουργίας του κόσμου είναι καθαρά ιδεολογικό / πολιτισμικό, και είναι βέβαιο ότι δεν απασχολεί κανένα απ’ τα εκατοντάδες χιλιάδες διαφορετικά έμβια όντα του πλανήτη. Το πιθανότερο είναι ότι δεν απασχολούσε ούτε τους προγόνους του homo sapiens. Δεν θα ήταν αυθαίρετο να υποστηρίξουμε ότι θα πρέπει να δημιουργήθηκε μέσα απ’ την κατασκευή διάφορων θρησκευτικών πεποιθήσεων (συμπεριλαμβανόμενων, ίσως, και κάποιων ανιμιστικών), σαν ταυτόσημο της κυριότητας του κόσμου (από τον κατασκευαστή του, έναν ή περισσότερους.) Ήταν υποχρεωτικό κατά συνέπεια να έχει υπάρξει ήδη όχι απλά κάποια οργάνωση του ανθρώπινου είδους (ας πούμε ανθρώπινες αγέλες) αλλά και κάποιες κατασκευαστικές ικανότητες μέσα σ’ αυτές. Το ερώτημα της δημιουργίας του κόσμου είναι, κατά συνέπεια, απορία (όχι άδολη) του homo faber και των δομών εξουσίας στο εσωτερικό των κοινοτήτων του.
Δεν υπάρχουν στοιχεία για απαντήσεις σ’ αυτό το ερώτημα παλιότερες από, ας πούμε χοντρικά, δύο ή δυόμιση χιλιάδες χρόνια π.χ. Και όλες, παρά τις διαφορές τους, έχουν στο κέντρο τους δημιουργούς (του κόσμου) σε γενικές γραμμές ανθρωπόμορφους: τους θεούς ή τις όποιες υπερφυσικές οντότητες / δυνάμεις είχαν αναγορευτεί σε ιερές.

Απ’ αυτή την άποψη η Μεγάλη Έκρηξη θα έπρεπε να θεωρείται όχι ακλόνητη αλήθεια αλλά μάλλον η πολιτισμική / τεχνική / επιστημονική ιδέα (περί καταγωγής του κόσμου) των αρχών του καπιταλιστικού 20ου αιώνα, αφού πρώτα οι εκρήξεις, μικρότερες ασφαλώς, είχαν γίνει κοινότοπες ως ανθρώπινα έργα: πόλεμοι, και οπωσδήποτε ο 1ος παγκόσμιος.

Από πολλές απόψεις η θεωρία της «δημιουργίας του κόσμου» από μια Μεγάλη Έκρηξη είναι ακόμα πιο μυστικιστική απ’ τις παλιότερες θρησκευτικού τύπου. Για να συλλάβει, για παράδειγμα, κάποιος την ιδέα ότι το Big Bang είναι η αφετηρία της δημιουργίας της κοσμικής ύλης (δηλαδή των γαλαξιών, των ήλιων, των πλανητών, κι ανάμεσά τους της ασήμαντης πέτρας στην οποία ζούμε) θα πρέπει να εγκαταλείψει ριζικά κι οριστικά την απορία «και τι υπήρχε πριν»: το Big Bang, σύμφωνα με την θεωρία, δημιούργησε και τον χρόνο. Η δημιουργία του χώρου – και – του – χρόνου απ’ το απόλυτο τίποτα μέσω μιας απόλυτης έκρηξης είναι μια ενδιαφέρουσα διανοητικά άσκηση∙ αλλά δεν διαφέρει στον πυρήνα της, για παράδειγμα, απ’ την ιουδαϊκή άποψη για τον μάστορα (και βιοτεχνολόγο!) μεγαλοδύναμο που επίσης ξεκινάει το έργο του απ’ το απόλυτο τίποτα όντας το απόλυτο παν∙ ούτε απ’ την βαβυλωνιακή, για την οποία «στην αρχή ήταν το χάος»∙ ούτε απ’ την αιγυπτιακή, για την οποία «στην αρχή ήταν ο λόγος» (του θεού Ρα). Για να το πούμε διαφορετικά, η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης χρειάζεται (χρειαζόταν…) κάτι που είναι ανάθεμα για την επιστημονικότητα: κάποια ποσότητα πίστης. Αλλά, οπωσδήποτε, και επιστημονικές αποδείξεις.

Επί έναν αιώνα χιλιάδες επιστημονικών ανακοινώσεων, εξειδικευμένων βιβλίων, βιβλίων για επιμόρφωση των μαζών, άρθρων, διαλέξεων, δημοσιογραφικών πονημάτων, συγκέντρωναν, ανέλυαν και ανακύκλωναν αυτά τα επιστημονικά ντοκουμέντα (παρατηρησιακές καταγραφές από τηλεσκόπια για την διαστολή του σύμπαντος και φυσικομαθηματικές εξισώσεις) θεωρώντας την Μεγάλη Έκρηξη αποδεδειγμένο γεγονός. Για να καλυφθούν κάποιες «ανεξήγητες» ασυνέχειες στη σχέση της θεωρίας με τα παρατηρησιακά δεδομένα έγιναν και μερικές αυθαιρεσίες (κάτι καθόλου άγνωστο στην επιστημοσύνη…): κατασκευάστηκαν οι έννοιες της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής ενέργειας – δημιουργώντας, όπως θα περίμενε κάποιος, νέους πονοκεφάλους στην κοινότητα των αστροφυσικών, μακριά πάντως απ’ την κοινή γνώμη και τις πεποιθήσεις της.

Όλο αυτό το «βασίλειο» της δημιουργίας του κόσμου απ’ το Big Bang κλονίζεται σοβαρά τα τελευταία χρόνια. Και πάλι μακριά απ’ το πλήθος∙ στα επιστημονικά άδυτα. Δεν είναι κάτι ήσυχο και ειρηνικό – απλά συμβαίνει… Και παρότι συμβαίνει τόσο «μακρυά» απ’ την καθημερινή εμπειρία, για ένα θέμα τόσο «μακρυά» απ’ τα καθημερινά ενδιαφέροντα, έχει πολλαπλή σημασία. Κυρίως επειδή απο-ιεροποιεί και απο-μυθοποιεί αυτό που ονομάζεται «επιστήμη» στο κεντρικό, στη μητρικό της πεδίο: την φυσική.

Παρένθεση: τάδε έφη Thomas Kuhn

… Το βασικό χαρακτηριστικό της επιστημονικής κοινότητας είναι η αποδοχή ενός κοινού Παραδείγματος (paradigm)… Η επιστήμη αρχίζει, για τον Kuhn, με την εμφάνιση του πρώτου Παραδείγματος (και τη δημιουργία της πρώτης επιστημονικής κοινότητας). Μέχρι τότε δεν υπάρχει επιστήμη, αλλά μια πλειάδα αντιμαχόμενων «σχολών» και απόψεων.

Το Παράδειγμα κερδίζει τη γενική αποδοχή, οι επιστήμονες παύουν να θέτουν σε συνεχή αμφισβήτηση τα θεμέλια του κλάδου τους και αφοσιώνονται στη «φυσιολογική έρευνα», που γρήγορα αποδίδει καρπούς. Οι γενιές των επιστημόνων εκπαιδεύονται στο φως του αποδεκτού Παραδείγματος, μαθαίνουν να έχουν τις ίδιες αξίες και την ίδια οπτική με τους εκπαιδευτές τους. Η εκπαιδευτική αυτή ευθυγράμμιση περνά μέσα από τα διδακτικά εγχειρίδια και τα έργα που θεωρούνται κλασικά, και παίζει τεράστιο ρόλο στην οικονομία δυνάμεων και στην αποδοτικότητα του κλάδου.

Η «στράτευση» σ’ ένα Παράδειγμα δεν είναι μόνο η αποδοχή μιας θεωρίας. Είναι ταυτόχρονα μια οντολογική παραδοχή (από τι είδους οντότητες αποτελείται ο κόσμος), μια μεθοδολογική κατεύθυνση (ποια προβλήματα είναι σημαντικά και τι θεωρείται επιστημονική λύση) και μια κοινή γλώσσα. Η στράτευση είναι λοιπόν τόσο ολοκληρωτική, ώστε ο Kuhn φτάνει να μιλά για είσοδο σε ένα νέο κόσμο.

Η δραστηριότητα επίλυσης γρίφων της φυσιολογικής επιστήμης δεν είναι, ωστόσο, μια συνεχώς επιτυχημένη διαδικασία. Υπάρχουν ορισμένα προβλήματα, που παρά τη θεμελιώδη σημασία τους και τις επανειλημμένες προσπάθειες της κοινότητας, εξακολουθούν να παραμένουν άλυτα. Απ’ την άλλη μεριά, ορισμένα πειράματα και νέες παρατηρήσεις μπορεί να οδηγήσουν σε δεδομένα που διαψεύδουν μια αποδεκτή πεποίθηση. Τέτοιες περιπτώσεις συνιστούν ανωμαλίες για το Παράδειγμα, και μια συσσώρευση ανωμαλιών μπορεί να οδηγήσει σε ανατροπή του Παραδείγματος. Βέβαια, οι ανωμαλίες είναι ως ένα βαθμό φυσικές∙ κανένα Παράδειγμα δεν είναι απαλλαγμένο από ανωμαλίες, και τις περισσότερες φορές οι επιστήμονες έχουν πλήρη επίγνωση αυτού του γεγονότος, χωρίς να χάσουν την πίστη τους στο Παράδειγμα. Το ερώτημα που γεννιέται, φυσικά, είναι σε ποια περίπτωση η συσσώρευση των ανωμαλιών θεωρείται τόσο σημαντική, ώστε να οδηγήσει στην ανατροπή του Παραδείγματος.

Το ερώτημα είναι κρίσιμο και δεν επιδέχεται μια γενική λύση. Η ιστορία των επιστημών δείχνει ότι δεν ισχύουν πάντα τα ίδια κριτήρια, ούτε έχουμε πάντα μπροστά μας όλα τα δεδομένα του προβλήματος. Εκείνο, πάντως, που μπορούμε να υποστηρίξουμε είναι ότι δεν έχει τόσο σημασία ο αριθμός των ανωμαλιών όσο η σπουδαιότητά τους. Σημαντικότερες ανωμαλίες θεωρούνται εκείνες που θίγουν τα θεμέλια ενός Παραδείγματος, τα αναπόσπαστα μέρη του. Βασικό ακόμη στοιχείο στη μείωση της αξιοπιστίας ενός Παραδείγματος είναι η ύπαρξη (ή η γένεση) ενός αντίθετου Παραδείγματος που καταφέρνει να συμβιβάσει τις ανωμαλίες.
Η συσσώρευση ανωμαλιών οδηγεί στην κατάσταση κρίσης. Η επιστημονική κοινότητα χάνει την εμπιστοσύνη της στο Παράδειγμα και αρχίζει πάλι η αμφισβήτηση των θεμελίων του κλάδου. Αρχίζει μια περίοδος διαμάχης όπου διάφορα Παραδείγματα, νέα και παλιά, συνυπάρχουν και αντιτίθενται. Είναι η – σύντομη συνήθως – περίοδος της ιδιόρρυθμης επιστήμης, που ο Kuhn περιγράφει με ένα καθαρό πολιτικό λεξιλόγιο. Το Παράδειγμα μοιάζει με την κοινωνία, που βρίσκεται σε επαναστατική περίοδο∙ οι θεωρίες του και οι μεθοδολογικές επιταγές του είναι οι θεσμοί που δεν καταφέρνουν να επιβάλουν την τάξη∙ ακολουθεί μια περίοδος αναρχίας, όπου διάφορες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν την εξουσία∙ η κριτική επιχειρηματολογία δίνει προοδευτικά τη θέση της στις μεθόδους πειθαναγκασμού των μαζών∙ η εξουσία τελικά κερδίζεται όχι απ’ το ορθότερο πρόγραμμα αλλά από το πειστικότερο. Παρόμοια, στο πεδίο της Επιστήμης, η περίοδος της κρίσης λύνεται με την επικράτηση ενός νέου Παραδείγματος. Η επικράτηση όμως, κατά κανόνα, δεν οφείλεται αποκλειστικά στην εξηγητική πληρότητα του νέου Παραδείγματος∙ ο διάλογος των επιστημόνων φτάνει να μοιάζει με διάλογο κουφών και η τελική τους επιλογή μοιάζει περισσότερο με «θρησκευτική μεταστροφή» ή ξαφνική αλλαγή οπτική εικόνας όπως στα πειράματα της μορφολογικής ψυχολογίας (gestalt switches).

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Ziggy Stardust

Σημειώσεις

1 – Αρκετά δραστήριος ο 76χρονος σήμερα Lerner έχει μεγάλη ιστορία συμμετοχής σε απαγορευμένες πολιτικές δράσεις στις ηπα: το 1968 συμμετείχε στις φοιτητικές κινητοποιήσεις στο Columbia κατά του πολέμου στο βιετνάμ∙ και το 2011 στο κίνημα Occupy Wall Street…
[ επιστροφή ]

2 – The Big Bang didn’t happen, 11 Αυγούστου 2022.
[ επιστροφή ]

3 – Ο σουηδός Hannes Olof Gosta Alfven (1908 – 1995) φυσικός και ηλεκτρολόγος μηχανικός κέρδισε το 1970 το νόμπελ φυσικής για τις έρευνές του στην μαγνητοϋδροδυναμική. Τα μαγνητοϋδροδυναμικά κύματα ονομάζονται προς τιμήν του «κύματα Alfven». Μεταξύ άλλων η φυσική πλάσματος στην ανάπτυξη της οποίας είχε σημαντική συμβολή (θεωρείται πως) παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία των γαλαξιών.
[ επιστροφή ]

4 – Η αντίδραση στην κρίση, σελ. 150, ο.π.
[ επιστροφή ]