#28 - 10/2023

Mηχανικό, πολύ μηχανικό: σχόλια πάνω στην τεχνητή γενική νοημοσύνη

Θα παράγουν αξία οι έξυπνες μηχανές;

Παρά την πληθώρα των σχετικών αναλύσεων, η όλη συζήτηση (τουλάχιστον στα κυρίαρχα μέσα) γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη μοιάζει να έχει φτάσει σε ένα τέλμα, εγκλωβισμένη σε κάποια επαναλαμβανόμενα μοτίβα τα οποία αναπαράγει με κουραστική επιμονή. Σχεδόν όλοι φαίνεται να είναι (ή παριστάνουν ότι είναι) βέβαιοι για την ακατάσχετη πρόοδο προς την 4η βιομηχανική επανάσταση και για τις κατακλυσμιαίες αλλαγές που θα επιφέρει η τεχνητή νοημοσύνη στον δρόμο προς το «έξυπνο» ζην εν γένει. Σαν να διαθέτει κάποιο μυθικό άγγιγμα του Μίδα, οπουδήποτε απλώσει το χέρι της η τεχνητή νοημοσύνη, αναμένονται περίπου κοσμογονικές μεταβολές· ο διακηρυγμένος σκοπός εξάλλου είναι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά και συνήθεια να γίνει τελικά αντικείμενο αλγοριθμικών χειρισμών, να περνάει από πολλαπλά επίπεδα «έξυπνων» διαμεσολαβήσεων πριν της επιτραπεί να αφήσει το αποτύπωμά της στον πραγματικό κόσμο.

Για τη συντριπτική πλειοψηφία όσων έχουν μια (άμεση ή κι έμμεση) εμπλοκή με τις διαδικασίες ανάπτυξης και προώθησης των σχετικών τεχνολογιών, οι όποιες επιφυλάξεις για την πορεία αυτής της «προόδου» είναι φυσικά αδιανόητες. Ο φυσικός και επιθυμητός προορισμός των «έξυπνων» τεχνολογιών είναι να γίνουν τόσο κοινές όσο και ο ηλεκτρισμός ο ίδιος. Το ανάστροφο (αλλά όχι αντίθετο) μοτίβο απέναντι στην υπεραισιοδοξία όσων έχουν λαμβάνειν από τα «θαύματα» της τεχνητής νοημοσύνης λαμβάνει κατά κανόνα τη μορφή της καταστροφολογίας: αν αφήσουμε ανεξέλεγκτες τις σχετικές τεχνολογίες υφίσταται ο πολύ υπαρκτός κίνδυνος αυτές να καταπιούν την ίδια την ανθρωπότητα στο τέλος και ίσως ακόμα και να την αντικαταστήσουν με πιο εξελιγμένα νοήμονα όντα, ενδεχομένως απαλλαγμένα από τα βαρίδια των σωμάτων και της παρωχημένης βιολογίας τους. Από την άλλη πλευρά τώρα, ο όλος ντόρος γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη έχει εξωθήσει σε έναν (δικαιολογημένο, ως έναν βαθμό) σκεπτικισμό. Στην πιο ακραία του εκδοχή, αυτός ο σκεπτικισμός οχυρώνεται πίσω από τη λογική του «μία από τα ίδια»: η 4η βιομηχανική επανάσταση με τις έξυπνες τεχνολογίες της αποτελεί μια ακόμα τεχνική αναδιάρθρωση του καπιταλισμού η οποία δεν αγγίζει τον πυρήνα της λειτουργίας του παρά μόνο την «εξωτερική» του όψη, τις μορφές και τους τρόπους εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης.

Αυτή η ένταση ανάμεσα στις δύο αναγνώσεις της τεχνητής νοημοσύνης, με τον έναν πόλο να καταλαμβάνεται από την αντίληψη του «ξεχάστε ό,τι ξέρατε, όλα θα αλλάξουν» και τον άλλο από αυτή του «μία από τα ίδια», διαπερνάει σε μεγάλο βαθμό και πολλές μαρξιστικές αναλύσεις [1Για μια πιο διεξοδική εξέταση των μαρξιστικών αναλύσεων πάνω στο θέμα της τεχνητής νοημοσύνης, βλ. Inhuman Power: Artificial Intelligence and the Future of Capitalism, Nick Dyer-Witheford, Atle Mikkola Kjosen, James Steinhoff, Pluto Press, 2019.]. Δεν λείπουν εξάλλου όσοι, εμπνεόμενοι από ορισμένα χωρία του Μαρξ στο Κεφάλαιο και στα Grundrisse, βλέπουν την καθολική ψηφιοποίηση ως το σκοινί που ο ίδιος ο καπιταλισμός περνάει στο λαιμό του και άρα περίπου ως ευκαιρία για τη μετάβαση σε μια κομμουνιστική κοινωνία μετα-σπάνης. Ειδικά για τη μαρξιανή κριτική ωστόσο, η ενασχόληση με την τεχνητή νοημοσύνη δεν αποτελεί απλώς θέμα μόδας και αποδοχής ή απόρριψης των αντιλήψεων του συρμού, καθώς αγγίζει ένα κρίσιμο ζήτημα: αυτό του ποιος παράγει τελικά αξία και άρα του ποιος αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης. Για τον ίδιο τον Μαρξ, ούτε οι μηχανές ούτε τα ζώα ούτε ακόμα και οι σκλάβοι παράγουν αξία. Όσο κι αν παράγουν έργο κατά μία έννοια, παρ’ όλα αυτά δεν παράγουν αξία με την καπιταλιστική σημασία του όρου. Για να παράγει ένα υποκείμενο αξία μέσα από την εργασία του, πρέπει να πληρούνται τουλάχιστον δύο προϋποθέσεις. Πρώτον, να είναι ένα αυτόνομο υποκείμενο με ένα ρεπερτόριο συμπεριφορών που υπερβαίνει τις αντανακλαστικές αντιδράσεις των ενστίκτων και τις ρουτίνες των μηχανικά επαναλαμβανόμενων κινήσεων – κάτι που προφανώς δεν ισχύει για τις μηχανές και για τα ζώα [2Αν κι έχουν διατυπωθεί κάποιες ενστάσεις σε σχέση με τα ζώα.]. Δεύτερον, να είναι «ελεύθερο» να πουλήσει την εργατική του δύναμη ώστε να μπορεί να επιβιώσει, δηλαδή να έχει εισέλθει στη νομική σχέση της μισθωτής εργασίας μέσα από την οποία υπεξαιρείται μέρος της αξίας που παράγει – κάτι που δεν ισχύει στην περίπτωση των σκλάβων ή των δουλοπαροίκων.

Αν όμως η τεχνική εξέλιξη φτάσει στο σημείο που θα έχει τη δυνατότητα να παράγει μηχανές με πραγματική ικανότητα σκέψης, μηχανές που θα μπορούν να επιδείξουν ακόμα και φαντασία; Τι θα σήμαινε για τις μαρξιανές αναλύσεις περί αξίας η εμφάνιση της λεγόμενης τεχνητής γενικής νοημοσύνης (artificial general intelligence), δηλαδή τεχνουργημάτων που θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν οποιονδήποτε άνθρωπο σε οποιαδήποτε εργασία (σύμφωνα με έναν ορισμό της); Αν γίνει ποτέ δυνατό να κατασκευαστούν τέτοιες «τέλειες» μηχανές που θα έχουν το καθεστώς αυτόνομων υποκειμένων (κι επομένως θα έπαυαν να είναι απλώς μηχανές), τότε προφανώς θα βρίσκονται (τουλάχιστον δυνητικά) σε θέση να παράγουν αξία. Άρα και να προλεταριοποιηθούν.

Τεστ, κι άλλα τεστ

Διάφορα σενάρια μπορεί να φανταστεί κανείς πάνω σε αυτή την υπόθεση εργασίας σχετικά με τους τύπους και τις μορφές εκμετάλλευσης που ενδέχεται να προκύψουν. Ωστόσο, η απόπειρα να απαντηθεί το ερώτημα περί της δυνατότητας κατασκευής νοημόνων μηχανών με έναν αφοριστικό, γενικό και αόριστο τρόπο αποτελεί μάλλον ανέξοδη άσκηση στη μελλοντολογία· άρα και στην κακή μεταφυσική. Περισσότερο ενδιαφέρον και πολιτικά κρίσιμο είναι το να γίνουν κατανοητοί οι όροι και οι συνθήκες υπό τις οποίες διεξάγεται αυτή τη στιγμή η συζήτηση περί τεχνητής γενικής νοημοσύνης, καθώς και οι όποιες (ρητές ή άρρητες) οντολογικές και αξιολογικές δεσμεύσεις όσων σπεύδουν να δώσουν εύκολες και γρήγορες απαντήσεις. Δεδομένου του ότι κανένας φιλόσοφος, κανένας ψυχολόγος και κανένας νευροεπιστήμονας δεν έχει καταφέρει να δώσει έναν αυστηρό ορισμό της «νοημοσύνης», η έννοια αυτή λειτουργεί περισσότερο ως ένα εύπλαστο κυμαινόμενο σημαίνον που παίρνει μορφή και σχήμα κατά τις ανάγκες (και τα συμφέροντα) όποιου τυγχάνει να τη χρησιμοποιεί. Επομένως, η ψηλάφηση αυτών των σχημάτων μπορεί να μετατρέψει την άσκηση μελλοντολογίας σε άσκηση χαρτογράφησης των σπασμών του υπερώριμου καπιταλισμού.

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Separatrix

Σημειώσεις

1 - Για μια πιο διεξοδική εξέταση των μαρξιστικών αναλύσεων πάνω στο θέμα της τεχνητής νοημοσύνης, βλ. Inhuman Power: Artificial Intelligence and the Future of Capitalism, Nick Dyer-Witheford, Atle Mikkola Kjosen, James Steinhoff, Pluto Press, 2019.
[ επιστροφή ]

2 - Αν κι έχουν διατυπωθεί κάποιες ενστάσεις σε σχέση με τα ζώα.
[ επιστροφή ]