συλλογικές παράνοιες και η αναζήτηση της δύναμης

Όλοι έχουμε κοιτάξει τον ουρανό κατά καιρούς και έχουμε παρατηρήσει μακριές άσπρες ουρές που αφήνουν τα αεροπλάνα στον αέρα. Αρκετοί σπεύδουν να μας καθησυχάσουν πως πρόκειται για φυσικό φαινόμενο, για “παγάκια” που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα και για συσσωρευμένη υγρασία. Πέρα όμως από στις συμβατικές ουρές που παρατηρούμε (contrails), οι οποίες και εξαφανίζονται μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα έως μερικά λεπτά και αποτελούνται από κρυστάλλους υδρατμών που ελευθερώνονται από τις ουρές των αεροπλάνων, υπάρχουν και τα chemtrails. Πρόκειται για χημικές ουρές που ελευθερώνονται από αεροπλάνα και είναι μεν λευκές, αλλά διαρκούν αρκετές ώρες και πολλές φορές απλώνονται σε ολόκληρο τον ουρανό. Τα αεροπλάνα αυτά πολλές φορές πετούν σε χιαστί διαδρομές ή σε σχηματισμό κάτι που δεν είναι καθόλου συνηθισμένο, τα δε τεχνητά σύννεφα που δημιουργούνται παραμένουν στον ουρανό για αρκετές ώρες...[1]

Έτσι ξεκινάει μια (πρόσφατη) προκήρυξη της “Ομάδας Δράσης Αττικής κατά των Χημικών Αεροψεκασμών”. Το ζήτημα έχει γίνει προ πολλού cult, αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε την επιμονή κάποιων, λιγότερων ή περισσότερων, στο να προσπαθούν να αποδείξουν κάτι τόσο ανόητο· για να το πούμε όσο πιο κομψά γίνεται [2]. Το συγκεκριμένο cult δεν είναι ελληνικό· είναι διεθνές, και ξεκίνησε απ’ την χώρα των θαυμάτων, τις ηπα, λίγο μετά τα μέσα της δεκαετίας του ‘90. Στα μέρη μας ήρθε αρκετά “προ - κρίσης” (όπως προκύπτει απ’ τις ανήσυχες επερωτήσεις βουλευτών του συ.ριζ.α., δες σημείωση 2), όμως φαίνεται ότι η γενική διανοητική κατάρρευση απ’ το 2010 και μετά, ευνόησε στο να αποκτήσει μια ευρύτερη επιρροή. Μια δειγματοληψία “κοινής γνώμης” της οποίας τα αποτελέσματα δημοσιοποιήθηκαν τον Οκτώβρη του 2013 έδειξε πως ένα καθόλου ευκαταφρόνητο σχεδόν 33% όσων ρωτήθηκαν συμφώνησαν ότι “μας ψεκάζουν”· και ότι μέσα σ’ αυτούς ήταν (αναλογικά) το 19% των ψηφοφόρων της κυβερνοαριστέρας· το μεγαλύτερο σε ότι αφορά τις κομματικές προτιμήσεις.
Το θέμα μας, ωστόσο, δεν είναι αυτή καθεαυτή η “αποκάλυψη της συνωμοσίας” περί “ψεκασμού”. Αλλά το παράδειγμά της. Όπως συμβαίνει με πολλές απ’ τις θεωρείες συνωμοσίας στην postmodern καπιταλιστική εποχή, η περί “ψεκασμού” θεωρία προσπαθεί να εμφανιστεί λογικά συγκροτημένη βασισμένη σε παρατηρησιακά επιχειρήματα και, αν αυτό είναι δυνατόν, σε (υπέρ της) απόψεις ειδικών. Φυσικά ο άξονας περιστροφής κάθε θεωρίας συνωμοσίας είναι η αποκάλυψη των συνωμοτών, οι οποίοι δεν μπορεί (δεν έχει ενδιαφέρον) να είναι κάποιοι “ασήμαντοι” αλλά πρέπει οπωσδήποτε να είναι κάποιοι (κακόβουλοι) “σημαντικοί” και “δυνατοί”. Απ’ αυτήν την τελευταία τους διάσταση οι θεωρίες συνωμοσίας (το “μας ψεκάζουν” και όλες οι άλλες) φαίνεται να προσπαθούν να μιμηθούν κάτι ανάμεσα στο δημοσιογραφικό είδος που λέγεται ρεπορτάζ, και το λογοτεχνικό είδος που λέγεται αστυνομικό μυθιστόρημα.

Το πρώτο κοινό χαρακτηριστικό των θεωριών συνωμοσίας είναι το είναι αδύνατον να διαψευστούν. Καθώς οι οπαδοί τους επικαλούνται, εκ των προτέρων, την ύπαρξη και μυστική δράση κάποιας “μεγάλης δύναμης” (κράτη, εταιρείες, “σιωνιστές”, οτιδήποτε ανάλογα με την περίπτωση) οποιοσδήποτε επιχειρήσει να αποδείξει είτε με αδιάσειστα στοιχεία είτε με λογικές συσχετίσεις (είτε και με τα δύο) τα σφάλματα μιας θεωρίας συνωμοσίας, θεωρείται de facto ενεργούμενο της “μεγάλης δύναμης” και, άρα, αναξιόπιστος, ψεύτης, συνωμότης ο ίδιος. Χάρη στο “αδιάψευστό” τους οι θεωρίες συνωμοσίας ποτέ δεν απορρίπτονται απ’ τους οπαδούς τους. Συνήθως παρακμάζουν, ξεχνιούνται, φεύγουν απ’ την μόδα, αντικαθίστανται από άλλες.
Το γεγονός ότι το υποτιθέμενα (ανα)ζητούμενο, δηλαδή η - ας την πούμε έτσι - “αλήθεια πίσω απ’ το προφανές”, προϋποθέτει εξ αρχής την υπάρξη κάποιων “δυνατών” συνωμοτών και δεν αρκείται καθόλου στην απόδειξη (ή την μη απόδειξη) της συγκεκριμένης εμπλοκής τους στο τέλος της όποιας έρευνας, κάνει τις θεωρίες συνωμοσίες διάδοχες, συγγενείς, των θεολογικών δοξασιών και του ρόλου του θεού πίσω απ’ τα ευχάριστα ή/και τα δυσάρεστα της ζωής. Ως γνωστόν για τους πιστούς η ύπαρξη, η δύναμη και η (κατά κάποιον τρόπο) “συνωμοτική” δράση του θεού δεν αποδεικνύεται ούτε απορρίπτεται λογικά. Συνεπώς, για παράδειγμα, η πεποίθηση ότι οι κεραυνοί είναι έργο του θεϊκού θυμού είναι εγγενώς ασύμβατη με (αλλά και “μη διαψεύσιμη” από) την γνώση ότι οι κεραυνοί είναι προϊόν της τριβής των νεφών. Αντίθετα, η άποψη ότι οι κεραυνοί είναι μέρος μιας συνωμοσίας (κάποιων...) για την καταστροφή του πλανήτη (πως και δεν έχει υποστηριχτεί ακόμα κάτι τέτοιο;) είναι “μεσοτοιχία” με την άποψη του κλασσικού πιστού: ο θεός έχει αντικατασταθεί από κάποια υπέρτατη κοσμική δύναμη. Και, φυσικά, η άποψη ότι οι “ουρές” απ’ τις πτήσεις των αεροπλάνων είναι μέσο δηλητηρίασης του κόσμου, είναι πολύ κοντύτερα στην άποψη του αφελούς πιστού για τους κεραυνούς, και παντελώς άσχετη με την αεροδυναμική, την αεροναυπηγική και την μετεωρολογία.

Από ιστορική άποψη αν όχι η γέννηση σίγουρα η μαζικοποίηση των θεωριών συνωμοσίας αντικατέστησε (ή συμπλήρωσε) την πίστη στα θαύματα και στις κατάρες απ’ τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά, παράλληλα με την μαζικοποίηση των μέσων προπαγάνδας / επικοινωνίας (ραδιόφωνο και, ακόμα περισσότερο, τηλεόραση) [3]. Τα τέτοια μέσα έφεραν κοντύτερα το “κοινό”, και κατ’ αρχήν την αισθητηριακή εμπειρία του, σε γεγονότα της εξουσίας· γεγονότα που, καθώς ήταν έξω απ’ τον έλεγχο, την εποπτεία και την εμπειρία του κοινού, άφηναν κάθε περιθώριο “ερμηνειών”. Υποτίθεται πως η πρώτη μεγάλη “θεωρία συνωμοσίας” αφορούσε την δολοφονία του John F. Kennedy. Η συναισθηματική εγγύτητα στον εκλεγμένο πρόεδρο θα ήταν δευτερεύον υλικό για “ερμηνείες” αν δεν υπήρχε κάτι άλλο. Το πρωτεύον είναι πως υπήρχε εικόνα της δολοφονίας, κάτι που έκανε τον καθένα “σχεδόν παρόντα” και, με έναν έμμεσο τρόπο, κατάλληλο και ικανό να αναρωτηθεί “τι έγινε και πως” και, στη συνέχεια, να αμφισβητήσει την επίσημη εκδοχή.
Η μεσολαβημένη μηντιακή “εγγύτητα” της εξουσίας και των υποτελών αποτελεί μια υλική βάση για την μετατροπή της δυσπιστίας ή της καχυποψίας σε θεωρία συνωμοσίας. Υπάρχει όμως μια ακόμα πιο ισχυρή ιδεολογική βάση: η “μαγική συσχέτιση” γεγονότων ή υποτιθέμενων γεγονότων που μπορούν να αποδοθούν σε υπαρκτές ή ανύπαρκτες εξουσίες. Οι οπαδοί των “ψεκασμών” είναι χαρακτηριστικοί σ’ αυτό το σημείο. Επειδή δεν μπορούν να εξηγήσουν λογικά το πως και γιατί τα χιλιάδες επιβατικά αεροπλάνα έχουν μετατραπεί σε ψεκαστικά· επειδή δεν μπορούν να αποδείξουν λογικά κάτι τέτοιο, μετατοπίζουν την απάντηση στην ερώτηση “γιατί μας ψεκάζουν;” σε ένα άλλο “γήπεδο”, σ’ αυτό της αυθαίρετης αλλά εντυπωσιακής συσχέτισης των ψεκασμών με άλλες “περιπτώσεις” απανθρωπιάς εκείνων που “αποφασίζουν το μέλλον του κόσμου”. Η σχετική παράγραφος της προκήρυξης που έχουμε σα δείγμα, κάτω απ’ τον τίτλο “γιατί μας ψεκάζουν;”, είναι εξαίσια μαγική. Χωρίς σχόλια:

Διάφορα επιστημονικά fora τονίζουν πως η υπερθέρμανση του πλανήτη μπορεί να ανατραπεί με την ρίψη σωματιδίων αλουμινίου τα οποία θα αντανακλούν τις ακτίνες του ήλιου, χωρίς όμως να γνωρίζουν το μέγεθος της καταστροφής που θα έχει αυτή η πράξη στο οικοσύστημα του πλανήτη. Άλλοι τονίζουν πως οι τακτικοί αεροψεκασμοί διατηρούν ιονισμένη την ατμόσφαιρα πράγμα που είναι απαραίτητο για την μετάδοση ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων (τηλεπικοινωνίες, οπλικό σύστημα haarp). Άλλοι μιλάνε για ιούς, βακτήρια και άλλα βαρέα μέταλλα που καταστρέφουν την βιοποικιλότητα αλλά και τον ανθρώπινο οργανισμό κρατώντας τον δυνητικά άρρωστο, έτσι ώστε να είναι δέσμιος της καταναλωτικής αγοράς (φαρμακοβιομηχίες, γενετικώς μεταλλαγμένα προϊόντα). Άλλη προσέγγιση του φαινομένου συνδέει τα chemtrails με τα χρηματιστηριακά παράγωγα του καιρού, δηλαδή την κερδοσκοπία κάποιων αρρωστημένων εγκεφάλων μέσω του ελέγχου του καιρού. Από όποια οπτική γωνία και να εξετάσουμε το φαινόμενο, πρόκειται για έναν απροκάλυπτο βιασμό της φύσης με ολέθριες επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. Δυστυχώς έχει αποδειχθεί πολλάκις ότι αυτοί που αποφασίζουν το μέλλον του κόσμου, δεν υπολογίζουν καθόλου τις ανθρώπινες ζωές και δεν νοιάζονται για το πόσοι θα επιβιώσουν.

Η τελευταία πρόταση θα μπορούσε πανεύκολα να “εξηγεί” πάμπολλες σύγχρονες θεωρίες συνωμοσίας· για παράδειγμα εκείνην που απέδωσε σε αμερικανικό σχέδιο και σε κατάλληλα μεθοδευμένη υπόγεια πυρηνική δοκιμή τον σεισμό και το τσουνάμι που κτύπησε τον ιαπωνικό πυρηνικό σταθμό στην Φουκουσίμα. Η αμέσως προηγούμενη όμως είναι δηλωτική εκείνου που υποστηρίξαμε νωρίτερα περί “μαγικής συσχέτισης”: από όποια οπτική γωνία και να εξετάσουμε το φαινόμενο... δεν θα δώσουμε καμία συγκεκριμένη απάντηση στο αρχικό “γιατί μας ψεκάζουν”, θα έχουμε όμως ένα θολό πάνθεον “αδιαφορίας για τις ανθρώπινες ζωές”. Πράγμα που μπορεί να αφορά επίσης και τους εργολάβους διάφορων δημόσιων έργων.

Το ιδιαίτερο (από την πολιτική μας άποψη σαν αυτόνομων εργατών) δυναμικό στοιχείο του συνδυασμού μη διαψευσιμότητας, μαγικών συσχετίσεων και θρησκευτικών καταβολών των θεωριών συνωμοσίας είναι ότι διεκδικούν, και συχνά πετυχαίνουν, να εμφανίζονται σαν ένα Παράδειγμα Γνώσης για μαζική, “λαϊκή” χρήση· στη θέση της ορθολογικής σκέψης και, ακόμα περισσότερο, στη θέση της ορθολογικής κριτικής. Καθώς κάθε θεωρία συνωμοσίας εμφανίζει στο τέλος των υποτιθέμενων “αποδεικτικών διαδικασιών της” αυτό που προϋπέθετε εξ αρχής, δηλαδή την αφηρημένη και γενική “κακία” κάποιας “μεγάλης δύναμης”, κάνει μια διπλή δουλειά. Απ’ την μια εμφανίζει αυτήν την “μεγάλη δύναμη” σαν ανίκανη να αποφύγει την “αποκάλυψή” της· απ’ την άλλη μπαλώνει την άγνοια του κοινού (για το ένα ή το άλλο) με ένα ισχυρό μαγικό υποκατάστατο και αναισθητικό της κριτικής σκέψης. Και πάλι οι οπαδοί του “μας ψεκάζουν” είναι χαρακτηριστικοί:

Αυτό που ισχύει, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε όλο τον κόσμο από την Β. Αμερική μέχρι την Αυστραλία, είναι ότι ο πλανήτης ραντίζεται συστηματικά με βλαβερές χημικές ουσίες, με βαρέα μέταλλα (όπως στρόντιο, βάριο, αλουμίνιο, ιωδιούχο άργυρο και αρσενικό) και με ό,τι άλλο θα μπορούσε να φανταστεί ένα αρρωστημένο μυαλό. Έχετε αναρωτηθεί γιατί δημιουργούνται συνέχεια νέες αρρώστιες και νέα εμβόλια; Έχετε αναρωτηθεί γιατί δημιουργούνται συνέχεια νέες αλλεργίες; Η κόπωση; Το άσθμα; Το Αλτζχάιμερ; Ο αυτισμός, η υπογεννητικότητα και ο καρκίνος;

Αν κάποιος διαβάσει αυτές τις γραμμές απρόσεκτα θα νομίζει ότι είναι μια κλασσική καταγγελία οικολογικού ή υγιεινιστικού περιεχομένου. Έτσι μοιάζει, αλλά δεν είναι! Πρώτο, επειδή στη θέση των υπεύθυνων βάζει κάτι τόσο αόριστο όσο τα “αρρωστημένα μυαλά”... Δεύτερο και κυριότερο επειδή αποδίδει αυτό το μικρό πάνθεον των δεινών στο “ράντισμα του πλανήτη με βλαβερές χημικές ουσίες”, δηλαδή σε μία και μοναδική διαδικασία ή “μέθοδο” αεροπορικού τύπου. Οπότε ο προσανατολισμός στην αντιμετώπιση του “ψεκάσματος” είναι η μία-κι-έξω απάντηση σε όλα!
Θα έλεγε κάποιος ότι πρόκειται, απλά, για παράνοια. Είναι και τέτοια, αλλά όχι μόνο. Η κατασκευή της “μίας και βασικής αιτίας των κακών αυτού του κόσμου” με τόσο απλοϊκή μορφή έχει πάντα διδακτική σημασία, χειραγωγικές και πολιτικές συνέπειες, όποια κι αν είναι αυτή η “αιτία”: απ’ τους “ψεκασμούς” ως την “Μέρκελ”. Οι χειραγωγικές και οι πολιτικές συνέπειες αφορούν την μετατροπή της διανοητικής υποτίμησης και νωθρότητας σε αρετή. Εάν κάποιος δεχτεί πως απ’ τις νέες αρρώστιες ως τον αυτισμό και απ’ την κόπωση ως το αλτζχάιμερ η αιτία βρίσκεται στους “ψεκασμούς”, όχι μόνο θα ψευτοανακουφιστεί απ’ την πολυπλοκότητα δράσης του σύγχρονου καπιταλισμού και του σύγχρονου κράτους, αλλά θα είναι έτοιμος να αντικαταστήσει τους “ψεκασμούς” (σαν αιτία) με τις εκρήξεις στις ηλιακές κηλίδες... Γιατί όχι;

Μετά την 11η Σεπτέμβρη του 2001, κι όσο περνούσε ο καιρός όλο και περισσότερο, αναπτύχθηκαν στις ηπα (κατά κύριο λόγο) διάφορες θεωρίες συνωμοσίας που αποφεύγοντας επιμελώς τα εντελώς προφανή στοιχεία που έδειχναν πως είχε συμβεί κάτι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτό που υποστήριξε το αμερικανικό κράτος και οι σύμμαχοί του (με πρώτο και σημαντικότερο την “ανεξήγητη” κατάρρευση του τρίτου κτιρίου, του “πύργου 7”) έφτασαν σε απίστευτα ύψη βλακείας. Υπήρξαν κάποιοι, για παράδειγμα, που υποστήριξαν ότι δεν ήταν αεροπλάνα αυτά που έπεσαν στους δίδυμους πύργους, αλλά καμουφλαρισμένοι πύραυλοι. Υπήρξαν άλλοι που, με κάθε σοβαρότητα, υποστηρίξαν ότι ποτέ δεν έπεσε οτιδήποτε στους πύργους, και πως όλα ήταν κατασκευή βίντεο μοντάζ που έγινε σε “πραγματικό χρόνο” (παρότι τα αεροπλάνα τα είδαν πολλοί επι τόπου και όχι ... στις ειδήσεις!). Και στις δύο αυτές περιπτώσεις (για να μην αναφερθούμε σε άλλες) οι υποστηρικτές των αντίστοιχων θεωριών συνωμοσίας βασίζονταν σε αυτό που στην εποχή του θεάματος θεωρείται το ιδεώδες αποδεικτικό υλικό: φωτογραφίες και βίντεο. Που τα “ανέλυαν” με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορούν ακόμα και να τρελάνουν όποιον έδινε βάση.
Φαίνεται ότι οι καταγραφές μαζικής απεύθυνσης, λιγότερο τα κείμενα ή οι ηχογραφήσεις και πολύ περισσότερο οι εικόνες και τα βίντεο είναι τα κατ’ εξοχήν μέσα με τα οποία συγκροτούνται οι θεωρίες συνωμοσίες στον postmodern καπιταλισμό, κι αυτό τις διαφοροποιεί από παρανοϊκές φοβίες, φήμες ή εξηγήσεις άλλων, θρησκευτικών εποχών. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή υπάρχει ακόμα για τις εικόνες (και παρά τις προχωρημένες τεχνικές κατασκευής οποιασδήποτε εικόνας, ακίνητης ή κινούμενης, εκ του μηδενός) σε μεγάλο μέρος των υπηκόων η αρχαϊκή πεποίθηση ότι “δείχνουν την αλήθεια”· ειδικά εάν αυτή η “αλήθεια” είναι επενδεδυμένη εξ αρχής με την αίγλη της “αποκάλυψης”. Στην τελευταία παράγραφο της προκήρυξής του οι “ψεκασμένοι” είναι υποδειγματικοί. Κάτω απ’ τον τίτλο “τι μπορώ να κάνω;” γράφουν:

Κοίτα ψηλά! Άφησε την τηλεόραση και τους τέσσερις τοίχους του σπιτιού σου! Μίλησε με τον διπλανό σου! Ερεύνησε το διαδίκτυο, υπάρχουν εκατοντάδες μαρτυρίες, χιλιάδες βίντεο, εκατομμύρια φωτογραφίες από όλον τον κόσμο! Ένωσε τη φωνή σου μαζί μας και σπάσε τα δεσμά του φόβου σου! Αξίζει να παλέψεις για την ανατροπή ενός μέλλοντος που ετοιμάζουν κάποια σκοτεινά κέντρα εξουσίας. Αξίζει να παλέψεις για την αξιοπρέπεια, για την ζωή την δική σου και των παιδιών σου. Αξίζει να παλέψεις για καθαρούς ουρανούς!

Αν προσφέρει κάτι ο κυβερνοχώρος σε οποιονδήποτε είναι η απεριόριστη αναπαραγωγή / επανάληψη του Ίδιου (όποιο κι αν είναι αυτό) έτσι ώστε να δημιουργείται μια ψευδαίσθηση “όγκου” αυτού του Ίδιου, μια ψευδαίσθηση επιρροής του, άρα μια επιβεβαίωση της “αλήθειάς” του. 

Αν, τώρα, συνυπολογίσει κανείς όλα αυτά τα χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας, μπορεί να αναρωτηθεί γιατί αυτές είναι αδύνατο ή άσκοπο να παράγονται οργανωμένα “απ’ τα πάνω” (απ’ τα “σκοτεινά κέντρα εξουσίας” και τα “αρρωστημένα μυαλά”) με σκοπό τον μαζικό αποπροσανατολισμό ή την μόνιμη δημιουργία θορύβου στις δυνατότητες της κριτικής. Θα ήταν απλά ένα ιστορικό κεφάλαιο στον προπαγανδιστικό ή/και ψυχολογικό πόλεμο, τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο.
Υπονοούμε την ύπαρξη κάποιας “συνωμοσίας” πίσω απ’ τις θεωρίες συνωμοσίας; Όχι, επειδή ο προπαγανδιστικός και ψυχολογικός πόλεμος δεν είναι μυστικός, ούτε κρυμένος! Αλλά οι οπαδοί όλων των θεωριών συνωμοσίας θα άξιζαν μια “θεωρία υπερσυνωμοσίας” κάτω απ’ τα πόδια τους: το καθαρό μυαλό είναι πολύ πιο σημαντικό απ’ τους “καθαρούς ουρανούς”.
Όμως - πάλι - όλα είναι σχετικά στις μέρες μας...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Η ορθογραφία και τα λάθη είναι του πρωτότυπου. Επιπλέον (δείγμα δόλου ή ασχετοσύνης;) ένα τερατώδες λάθος: οι περιβόητες “ουρές” των “κρυστάλλων υδρατμών” δεν “απελευθερώνονται από τις ουρές των αεροπλάνων”, και, γενικά, δεν έχουν καμία σχέση με τις “ουρές των αεροπλάνων”.
[ επιστροφή ]

2 - Cult - ξεcult το “μας ψεκάζουν” είχε τη χάρη να φτάσει ως το ελληνικό κυνοβούλιο, και όχι μόνο μια φορά. Το ενδιαφέρον (και οι επερωτήσεις προς τους αρμόδιους υπουργούς) ξεκίνησαν (όχι και τόσο παράξενο...) απ’ την κοινοβουλευτική ομάδα του συ.ριζ.α.: πρώτα ο Κουβέλης στις αρχές του 2007 και ύστερα η Ξηροτύρη το 2008... Την σκυτάλη πήραν αργότερα οι φασίστες του λα.ο.σ. (Βορίδης το 2010 και αργότερα Ανατολάκης) για να καταλήξει στα βοθρολύματα (Παππάς 2013). Φυσικά, ο πιο διάσημος ιστορικά οπαδός του “μας ψεκάζουν” είναι το τωρινό κυβερνητικό συνεταιράκι της “πρώτης - φοράς”, υπουργός άμυνας, κλπ. Όμως φέρεται να έχει αλλάξει γνώμη...
[ επιστροφή ]

3 - Στην προϊστορία των σύγχρονων θεωριών συνωμοσίας θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε αυτή των “πρωτοκόλλων της σιών”, όχι μόνο για την κρατική προέλευσή της αλλά και για την αντοχή της στο χρόνο. Στην περίπτωση αυτή το κρίσιμο “παρατηρησιακό δεδομένο” δεν είναι κάποια εικόνα, αλλά το (κατασκευασμένο) γραπτό.
[ επιστροφή ]