τουρκία: τα “χαμηλά” και τα “ψηλά”

Για τους διαδηλωτές και τις διαδηλώτριες ήταν το όμορφο καλοκαίρι της αμφισβήτησης. Για το καθεστώς το ίδιο, απ’ την ανάποδη. Ωστόσο κανείς δεν περίμενε ότι λίγους μήνες μετά θα εκδηλωνόταν ανοικτά ένα σχίσμα (και μια οξεία αντιπαράθεση) μεταξύ του κυβερνώντος κόμματος και του βασικότερου συμμάχου του. Μια τεθλασμένη γραμμή φαίνεται να συνδέει την κοινωνική (κυρίως νεολαιΐστικη) έκρηξη με αφορμή την τύχη του πάρκου Gezi στην Istanbul τον Μάη και τον Ιούνιο του 2013, και τις αποκαλύψεις για την διαφθορά κυβερνητικών στελεχών, με την σπασμωδική έως προκλητική αντίδραση του Ερντογάν, απ’ τα μέσα Δεκέμβρη και ύστερα. 
Ας δούμε τα γεγονότα με την σειρά.

η έκρηξη της νεολαίας

Για τον τούρκικο καπιταλισμό το 2013 ήταν ο δέκατος χρόνος συνεχιζόμενης ανάπτυξης. Η παγκόσμια οικονομική κρίση δεν έχει αγγίξει ως τώρα παρά μόνο ξώφαλτσα το “τουρκικό θαύμα”. Το οποίο στηρίζεται στο συνδυασμό ενός ισχυρού βιομηχανικού τομέα, σχετικά χαμηλών μισθών, μεγάλης εσωτερικής αγοράς, μεγάλου όγκου κρατικών επενδύσεων σε δημόσια άγορα, και εμπορικής αξιοποίησης της γεωγραφικής θέσης. Το “κόμμα δικαιοσύνης και ανάπτυξης” (AKP) ηγεμονεύει σταθερά μετά την πρώτη νίκη του το 2002, χάρη σε μια διαταξική κοινωνική βάση, και ο Ερντογάν είχε (και έχει) όλα όσα χρειάζονταν για να ξεφύγει προς εκείνο το είδος αλαζονείας που έλκει όσους “δεν έχουν αντίπαλο”.
Σ’ αυτή τη δεκαετία της καπιταλιστικής ανάπτυξης διογκώθηκε (λογικό) η μεσαία τάξη της τουρκίας. Είναι κάτι που μπορεί να το δει κανείς παντού, κυρίως όμως στις μεγάλες πόλεις. Στα καινούργια αυτοκίνητα που πλημμυρίζουν τους δρόμους, στα ντυσίματα που δεν διαφέρουν σε τίποτα απ’ τις μόδες που θα ονομάζαμε “ευρωπαϊκές”. Αλλά η τουρκική κοινωνία κινείται πάνω σε δύο τροχιές. Απ’ την μια υπάρχουν οι συντηρητικοί, η κατ’ εξοχήν εκλογική βάση του AKP, στους οποίους η θρησκεία παίζει πάντα ρόλο αν και όχι πάντα αυτόν που φαντάζονται διάφοροι εκτός τουρκίας. Απ’ την άλλη μεριά όλοι οι υπόλοιποι. Και κυρίως η νεολαία αυτών των “υπόλοιπων”.
Το τουρκικό καθεστώς δεν είναι καθόλου τυφλό απέναντι σ’ αυτήν την διπλή (πολιτιστικά) όψη της κοινωνίας. Παρότι συντηρητικό το AKP προωθεί και το ίδιο έναν ορισμένο “εξευρωπαϊσμό”, οργανώνοντας εκεί που εμπέκεται την ιδέα της τουρκίας - γέφυρας ανάμεσα στη “δύση” και στην “ανατολή”. Μπορεί κανείς να το διαπιστώσει αυτό εύκολα στη γιγάντια Istanbul (12 εκατομμύρια πληθυσμός), στην Izmir - αλλά ακόμα και στην ενδοχώρα. Σε κάθε μεγάλη ή μεσαία πόλη υπάρχει ένας τουλάχιστον συμπαγής πυρήνας ευρωπαϊκής διασκέδασης (μπάρ, εναλλακτικά cafe, μπυραρίες, καταστήματα μόδας) που πλέει ειρηνικά δίπλα ή και μέσα σε μια ευρύτερη θάλασσα πιο συντηρητικών περιοχών. Γίνονται ροκ συναυλίες με μεγάλα διεθνή ονόματα. Οι δε διαφημίσεις στα τουρκικά (ιδιωτικά) κανάλια είναι “πολύ μπροστά”, τουλάχιστον σε σχέση με τις αντίστοιχες στα ελληνικά.

Όμως αυτά δεν είναι αρκετά. Αν μπορεί να εννοηθεί κάτι σαν “ιδεολογικός μέσος όρος” στην τουρκία, αυτός γέρνει σαφώς προς τον συντηρητισμό. Ή, τέτοια είναι η “ακτινοβολία” του κυβερνώντος κόμματος, και άρα μεγάλου μέρους των κρατικών θεσμών. Δεν είναι παράλογο, λοιπόν, που ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας ασφυκτιά· ακόμα κι αν αυτή η ασφυξία έχει μεγάλη δόση συναισθηματισμού. Οι πρόσφατες (μέσα στο 2012) απαγορεύσεις (στην πώληση οινοπνεύματος μέσα στα πανεπιστήμια και στα δημόσια φιλιά...) βιώθηκαν σαν καταπίεση. Και σαν απόδειξη πατερναλιστικής εμπλοκής του Ερντογάν (αυτοπροσώπως) στην καθημερινή ζωή.
Οι πολιτικοί προσανατολισμοί αυτής της νεολαίας είναι συγκεχυμένοι. Εν μέρει αυτό είναι αναμενόμενο. Εκείνοι κι εκείνες που είναι σήμερα 20 ή 22 χρονών “θυμούνται” μόνο ισλαμοδημοκράτες και Ερντογάν. Τα υπόλοιπα αστικά κόμματα είναι αναιμικά, γερασμένα και σε ένα βαθμό προϊόντα του παλιού βαθέος κράτους (εξαρτήματα, δηλαδή, του άλλοτε πανίσχυρου στρατού). Στην τουρκία υπήρχαν ως και την δεκαετία του ‘80 μαζικές και ένοπλες ακροαριστερές οργανώσεις· αλλά κτυπήθηκαν αποτελεσματικά απ’ τις (φανερές ή υπόγειες) στρατιωτικές χούντες και, κυρίως, ξεπεράστηκαν απ’ το πρόγραμμα των ισλαμοδημοκρατών. Κι αυτό επειδή ένα κομβικό ζήτημα για εκείνες τις οργανώσεις ήταν το κουρδικό.

Είναι απαραίτητη εδώ μια παρένθεση. Η πολιτικο-ιδεολογική φιλοσοφία των ισλαμοδημοκρατών είναι εντελώς διαφορετική απ’ τον ιστορικό πυρήνα της συγκρότησης του τουρκικού κράτους, αυτό που έχει ονομαστεί “κεμαλισμός”. O Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ, που σημαίνει πατέρας των τούρκων) και το στρατιωτικό κίνημα των “νεότουρκων” απ’ την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, και μετά την τελική νίκη του απελευθερωτικού (έναντι των μεγάλων δυνάμεων και των συμμάχων τους: έλληνες...) αγώνα τους, ξεκίνησαν να δημιουργήσουν ένα σύγχρονο κράτος με βάση τις τότε αντιλήψεις: εθνικά ομοιογενές, κοσμικό, με δημοκρατικούς θεσμούς. Η εθνική ομοιογένεια σήμαινε και μαζικές εκκαθαρίσεις αλλοεθνών. Αλλά αυτή η ομογενοποίηση παρέμεινε για πολλές δεκαετίες μάλλον επιφανειακή, αν όχι με αυστηρά εθνικούς όρους, σίγουρα με πολιτιστικούς. Η τουρκία παρέμενε μια χώρα μεγάλων αντιθέσεων μεταξύ της καπιταλιστικά αναπτυγμένης δυτικής πλευράς της και της υπανάπτυκτης, αγροτικής ανατολικής. Ο στρατός καθιερώθηκε έτσι σαν ο βασικός σκελετός του εθνικού κράτους, εξελισσόμενος όμως και σε σκελετό του υπόκοσμου. Η εξέγερση των κούρδων και η στρατιωτική καταστολή τους, απ’ την μια μεριά δυνάμωσε ακόμα περισσότερο το στρατοαστυνομικό σύμπλεγμα· απ’ την άλλη μεριά όμως βάθυνε ακόμα περισσότερο τα γκαγκστερικά χαρακτηριστικά του.
Απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση που εξελισσόταν σε ραγδαίο εκφυλισμό του τουρκικού κράτους, οι ισλαμοδημοκράτες έφεραν στο κέντρο της πολιτικής και ιδεολογικής σκηνής καινούργια στοιχεία, που χωρίς επιφυλάξεις θα μπορούσαν να ονομαστούν εκσυγχρονιστικά. Κατ’ αρχήν ένα μεγάλο μέρος της δύναμής τους (των ψηφοφόρων τους) ήταν απ’ την μια μεριά οι πληβείοι των μεγάλων πόλεων (ο Ερντογάν είχε θητεύσει με μεγάλη επιτυχία δήμαρχος της Istambul) και απ’ την άλλη οι άλλοτε “υπανάπτυχτοι” ανατολίτες, που μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, βρέθηκαν στις πύλες της ανάπτυξης των προς ανατολάς οικονομικών δραστηριοτήτων. Σε ότι αφορά την ιδεολογία, χωρίς να αρνούνται την εθνική ταυτότητα “τούρκος” βάζουν δίπλα της (και σε ορισμένες περιπτώσεις πιο πάνω) την θρησκευτική ταυτότητα, ισλάμ. Και μάλιστα όχι ειδικά στη σουνίτικη φραξιά της (που είναι η πλειοψηφία στην τουρκία) αλλά και σε κάθε άλλη - πλην της εξτρεμιστικής του “ουαχαβιτισμού” που παράγεται στη σαουδική αραβία. Απ’ αυτή τη θέση δεν είναι καθόλου φανατικοί της “εθνικής ομογενοποίησης”, σύμφωνα με το πνεύμα του κεμαλισμού, και μάλλον υπερηφανεύονται για το αντίθετο: για τον πλουραλισμό και την ανεκτικότητα σε πολιτιστικές διαφοροποιήσεις. [1] Γι’ αυτόν τον λόγο οι ισλαμοδημοκράτες, ήδη από τον καιρό του Ερμπακάν, και ακόμα περισσότερο υπό τον Ερντογάν, αποδείχθηκαν η μόνη καθεστωτική πολιτική φιλοσοφία που μπορούσε να “λύσει το κουρδικό” με ειρηνικό τρόπο, ικανοποιώντας μια σειρά αιτημάτων πολιτιστικής αναγνώρισης και ελευθεριών.
Πράγμα που έγινε. Η επούλωση αυτής της τεράστιας πληγής ήταν από μόνη της παράγοντας “απελευθέρωσης” των παραγωγικών δυνατοτήτων του τουρκικού καπιταλισμού απ’ τα ολοφάνερα βαρίδια του μιλιταρισμού. Ήταν επίσης και παράγοντας “σκουπίσματος” του ότι είχε μείνει απ’ την άλλοτε τρομερή και φοβερή τουρκική άκρα αριστερά. Η καινούργια πολιτικο-ιδεολογική φιλοσοφία έκανε επιπλέον εφικτό να “λυθεί” η ιστορική (απ’ την εποχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας) αντιπαλότητα μεταξύ “τούρκων” και “αράβων”. Με ταχύτητα που ως πριν λίγα χρόνια θα ήταν απλά αδιανόητη, η Άγκυρα έγινε βασικός φίλος των μαχόμενων παλαιστινίων· και μετά την αραβική άνοιξη το “ίδαλμα” τόσο για την μετεπαναστατική τυνησία όσο και για την ακόμα σημαντικότερη αίγυπτο.
Αλλά γι’ αυτά στη συνέχεια.

Σημειώσαμε ήδη ότι οι πολιτικοί προσανατολισμοί της νεολαίας είναι συγκεκυμένοι. Με βάση τα χαρακτηριστικά, τις ανάγκες και τις επιθυμίες της, κάποια είδη αριστερού φιλελευθερισμού θα της ταίριαζαν. Αυτό σημαίνει ότι τόσο ο εναλλακτισμός (ακόμα και με την μαχητικότητα των ‘80s στην κεντρική ευρώπη) όσο και η αντι-εξουσία / αναρχία θα πρέπει να γίνουν τα κυριότερα πολιτικο-ιδεολογικά χαρακτηριστικά της. Όμως εδώ εμφανίζεται (απ’ όσο μπορούμε να ξέρουμε άμεσα) μια ιδεολογική αντινομία· ή, πιο σωστά, αυτή εκδηλώθηκε στην εξέγερση του περασμένου καλοκαιριού. Προκειμένου να ενισχυθεί το αντι-ισλαμοδημοκρατικό (δηλαδή: το αντι-θρησκευτικό, αντι-πατερναλιστικό, αντι-αυταρχικό) πνεύμα αρκετοί / ες ανακάλεσαν (ή έμειναν εκτεθειμένοι στην ανάκληση που έκαναν τα υπόλοιπα του βαθέος κράτους) σαν “επιθυμητό” τον Κεμάλ! Μ’ όλα λόγια, ενώ κοινωνικά και πολιτιστικά αυτό το τμήμα της νεολαίας είναι μπροστά, πολιτικά δεν έχει ωριμάσει ακόμα, με αποτέλεσμα να εμφανιστεί (τουλάχιστον εν μέρει) οπισθοδρομικό. [2]
Η σπίθα που προκάλεσε την έκρηξη ήταν η υπεράσπιση του πάρκου Gezi. Το πάρκο αυτό είναι μεσαίου μεγέθους, και βρίσκεται στην άκρη της πλατείας Taksim, μιας ιστορικής πλατείας / σταυροδρόμι στην Istanbul. Η Taksim είναι η πλατεία των πολιτικών (της αριστεράς) και των εργατικών συγκεντρώσεων, η πλατεία επίσης των συγκρούσεων τέτοιου είδους διαδηλωτών με την αστυνομία. Βρίσκεται στην άκρη του μεγάλου πεζόδρομου της Istiklal (: “ανεξαρτησία”) που αποτελεί το κεντρικό “νεύρο” του κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκού κέντρου της μεγαλούπολης, για βόλτα, ψώνια και διασκέδαση. Και ακριβώς δίπλα (σε απόσταση ελάχιστων οικοδομικών τετραγώνων) βρίσκεται μια παρατημένη περιοχή της πόλης, όπου είναι η πιάτσα για τις πουτάνες, τους εκδιδόμενους τραβεστί, και τα νταραβέρια.
Στα πλαίσια της αναβάθμισης (και) της Istanbul, η κυβέρνηση των ισλαμοδημοκρατών έχει αρχίσει έργα αξιοποίησης αυτών των εγκατελειμένων περιοχών, καθώς και κυκλοφοριακής αναβάθμισης / αποσυμφόρησης. Για λόγους που μόνο στις μανίες της εξουσίας μπορούν να αποδοθούν, μέσα στα σχέδια ήταν και η καταστροφή του πάρκου Gezi, για να κτιστεί εκεί κάποιο δημόσιο κτίριο.
Τα πάρκα, για την τουρκική κοινωνία, δεν είναι γραφικοί “πνεύμονες πρασίνου”. Τα χρησιμοποιούν. Κατά εκατοντάδες και χιλιάδες. Όταν το επιτρέπει ο καιρός κάθονται στα γρασίδια, κατά μόνας, κατά ζευγάρια, οικογένειες ή παρέες, κουβεντιάζουν, μαγειρεύουν, τρώνε, ρίχνουν κανάν ύπνο, αράζουν (και πάντα φροντίζουν τα σκουπίδια τους). Με άλλα λόγια η υπεράσπιση του Gezi ήταν η πιο φυσιολογική πράξη στον κόσμο, αν λάβει κανείς επιπλέον υπ’ όψη του ότι είναι το μοναδικό σε μια μεγάλη ακτίνα σ’ αυτό το πυκνοκτισμένο τμήμα της Istanbul.
Αλλά η αστυνομία (δηλαδή η κυβέρνηση) προτίμησε να δει το θέμα αλλιώς. Κι αυτό που ακολούθησε ήταν μια πανηγυρική θύελλα, όχι μόνο στην Istanbul, αλλά σε όλες τις μεγάλες και μεσαίες πόλεις της τουρκίας: πολύμορφα πλήθη, που περιελάμβαναν όμως και πολλούς οπαδούς του στρατού (“κεμαλισμού”), διαδήλωσαν και ξαναδιαδήλωσαν, συγκρούστηκαν και ξανασυγκρούστηκαν με την αστυνομία σε διάφορες περιπτώσεις, έως ότου τα τουρκικά δικαστήρια έκριναν ότι η καταστροφή του πάρκου Gezi και το κτίσιμο κτιρίου είναι παράνομα. Εν τω μεταξύ οι κυβερνώντες ισλαμοδημοκράτες είχαν προλάβει να χωριστούν στα δύο. Άλλοι, με επικεφαλής τον νυν πρόεδρο Gul, ήταν μετριοπαθείς, κατηγόρησαν την αστυνομία για υπερβάλλοντα ζήλο, και πρότειναν “διάλογο”. Άλλοι, με επικεφαλής τον Ερντογάν, είδαν συνωμοσία, “εθνική απειλή”, και όλα τα παρόμοια...
Σε ότι αφορά την αρχική αφορμή, την προστασία του πάρκου, το κίνημα νίκησε, πληρώνοντάς το με 5 δολοφονημένους. Είναι αλήθεια ότι με τον αντικυβερνητικό χαρακτήρα που πήραν οι διαδηλώσεις αυτή η αρχική αφορμή και ο χαρακτήρας της υπερφαλαγίστηκε (ή αλλιώς “καπελλώθηκε”)· πράγμα που δεν χαροποίησε όλους τους διαδηλωτές. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι μετά το τέλος των διαδηλώσεων (στα μέσα Ιούνη [3]) πολλά δεν ήταν όπως πριν. Για παράδειγμα, παρά το ότι απαγορεύεται η κατανάλωση αλκοόλ σε ανοικτούς δημόσιους χώρους (πλατείες, πάρκα, παραλίες κλπ), κι ακόμα εντονότερα στη διάρκεια του Ραμαζανιού, η κατά πόλεις αστυνομία κάνει τα στραβά μάτια στις πολυπληθείς παρέες νεαρών κυρίως αγοριών και κοριτσιών που με ελάχιστες προφυλάξεις διασκεδάζουν (και) πίνοντας. Θα έλεγε κανείς ότι εκτός απ’ το Gezi αυτό το τμήμα της νεολαίας κέρδισε και κάποια “ανοχή” εκ μέρους των αρχών.
Ωστόσο (κι αυτό μπορούσε την συγκεκριμένη περίοδο να το διαπιστώσει κανείς κουβεντιάζοντας) το κοινωνικό “ρήγμα”, με τα σαφή και τα ασαφή χαρακτηριστικά του, έχει ανοίξει.

σύγκρουση κορυφής

Ο Ερντογάν και οι πιο σκληροπυρηνικοί της κυβέρνησης είδαν την νεολαιΐστικη αντίδραση του Ιούνη σαν “υποκινούμενη” και “απειλή κατά της σταθερότητας” και τα λοιπά. Κάποιοι θα πουν ότι αυτή είναι η συνηθισμένη παράνοια της εξουσίας. Ίσως. Αλλά υπάρχουν μερικά επιπλέον στοιχεία που μπορεί να φωτίσουν διαφορετικά το ζήτημα.
Η εξέγερση της τουρκικής νεολαίας με αντι-κυβερνητικά χαρακτηριστικά συνέπεσε με ένα άλλο γεγονός, που για τους τούρκους ισλαμοδημοκράτες (ειδικά τους κυβερνητικούς) είναι εξαιρετικά σημαντικό: τις διαδηλώσεις που νομιμοποίησαν το πραξικόπημα του αιγυπτιακού στρατού. Η καθαίρεση του εκλεγμένου Μόρσι, η απαγόρευση της μουσουλμανικής αδελφότητας, και η εξαιρετικά σκληρή καταστολή που ασκείται απ’ την αιγυπτιακή χούντα, είναι πολύ κακά νέα για την περιφερειακή πολιτική του AKP. Ο Ερντογάν, τις ίδιες ημέρες που η αστυνομία του κτυπούσε τους εναντίον του διαδηλωτές, κατάγγελνε με έντονο τρόπο τόσο την χούντα όσο και την απαγόρευση του σχεδόν αδελφού κόμματος που κυβέρνησε για ένα μόνο χρόνο στην μετεπεναστατική αίγυπτο· και ήταν ο μόνος που βρήκε τόσο ανοικτά κατά της αιγυπτιακής χούντας. Θα μπορούσε να φοβάται ότι “ψήνεται” και για την τουρκία κάτι αντίστοιχο, δηλαδή μια στρατιωτική επέμβαση (κατά των ισλαμοδημοκρατών) στο όνομα του “λαού”;
Παρότι οι ισλαμοδημοκράτες στην Άγκυρα θα ήθελαν να ελπίζουν ότι οι ισλαμοδημοκράτες στο Κάιρο θα τα καταφέρουν, υπάρχουν σημαντικές διαφορές στους συσχετισμούς δύναμης. Ο αποκεφαλισμός του στρατού και, ειδικά, των “κεμαλιστών” συνωμοτών στην τουρκία, δεν έγινε ούτε τον πρώτο, ούτε τον δεύτερο, ούτε τον τρίτο χρόνο του Ερντογάν στην κυβέρνηση. Έπρεπε πρώτα να παγιωθεί και να ελέγξει τουλάχιστον την αστυνομία για να επιχειρήσει και να καταφέρει το ξεκαθάρισμα του στρατού. Στο Κάιρο ο Μόρσι δεν πρόλαβε. Κι όχι τυχαία. Οι καραβανάδες της αιγύπτου, έχοντας υπ’ όψη το τουρκικό παράδειγμα και τις θερμές σχέσεις μεταξύ τούρκων ισλαμοδημοκρατών και μουσουλμανικής αδελφότητας, ήξεραν ότι δεν πρέπει να αφήσουν τον καιρό να περάσει. Έδρασαν γρήγορα, πριν προλάβει η μουσουλμανική αδελφότητα να αποκτήσει γερά ερείσματα μέσα στους μηχανισμούς του κράτους.

Δεν υπάρχει φανερή ομοιότητα λοιπόν. Aλλά ίσως εδώ βρίσκεται ένα απ’ τα κλειδιά: τα ερείσματα μέσα στους κρατικούς μηχανισμούς. Αφότου ξέσπασε η σύγκρουση κορυφής με τον Fetullah Gulen και τους οπαδούς του (“κίνημα Hizmet”) έχει γραφτεί (και είναι κάτι που δεν μπορούμε ούτε να επιβεβαιώσουμε ούτε να αντικρούσουμε) ότι το αποφασιστικό στήριγμα ώστε το AKP να σταθεί σαν κυβέρνηση και να “απαλλοτριώσει” τμήματα των τουρκικών μηχανισμών έτσι ώστε, στη συνέχεια, να στραφεί κατά του βαθέος κράτους και του στρατού, τα προσέφεραν το Hizmet και ο Gulen. Το 2002, την πρώτη φορά που έγινε πρωθυπουργός ο Ερντογάν, ήταν “καινούργιος” - και με φυλακή στο ιστορικό του, για τις ισλαμικές του ιδέες. Αλλά το Hizmet ήταν ήδη “παλιό”, με αξιοσημείωτη διείσδυση τουλάχιτον 20 χρόνων στην κρατική γραφειοκρατία. Ειδικά στην αστυνομία, και στις χαμηλότερες βαθμίδες των δικαστικών. Επιπλέον το Hizmet είχε ήδη επιρροές σε διάφορα κόμματα του “κέντρου”.
Η συμμαχία ανάμεσα στα στελέχη του AKP και τον Gulen και τις σημαντικές του δυνάμεις μέσα στο κράτος, ήταν που έδωσε πολύτιμο χρόνο στους ισλαμοδημοκράτες. Την περίοδο 2007 - 2008 αυτή η συμμαχία ήταν τόσο καλά κουρντισμένη και εδραιωμένη, ώστε το AKP πέρασε στην επίθεση κατά του στρατού και της γραφειοκρατίας του βαθέος κράτους σε διάφορους τομείς: στα μήντια, στα πανεπίστημια, παντού. Το 2011, μετά από απανωτές αποκαλύψεις, συλλήψεις και καταδίκες, σχεδόν το σύνολο του παλιού τουρκικού “συστήματος” είχε διαλυθεί.

Φαίνεται όμως ότι είναι ευκολότερο να συμμαχήσουν κάποιοι για να νικήσουν ένα δύσκολο αντίπαλο απ’ το να συμφωνήσουν στο “απο εδώ και μετά” όταν νικήσουν. Τον Μάη του 2010 ο Ερντογάν τοποθέτησε επικεφαλής των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών έναν “εντελώς δικό του” άνθρωπο, τον Hakan Fidan - χωρίς να ζητήσει την γνώμη ή την συγκατάθεση του “συμμάχου του” Gulen... Ο Hakan Fidan μπορεί να θεωρηθεί “προσωποποίηση” (όσο επιτρέπεται να λέμε κάτι τέτοιο για καπιταλιστικά κράτη...) του πως εννοεί ο Ερντογάν τους προσανατολισμούς του τουρκικού κράτους, και τώρα και στο μέλλον. Αφενός επειδή η τοποθέτησή του στο πόστο του “αρχιπράκτορα” εκνεύρισε εξ αρχής τόσο την Ουάσιγκτον όσο και το Τελ Αβίβ: τον έχουν κατηγορήσει ξανά και ξανά (τελευταίες φορές πρόσφατα, με δημοσιεύματα της Wall Street Journal στις 10 Οκτώβρη και της Washington Post στις 16 Οκτώβρη) ότι δίνει απόρρητα μυστικά (των αμερικάνων), ακόμα και δίκτυα πρακτόρων (ισραηλινών) στην Τεχεράνη, και ότι δεν δίνει λογαριασμό (στην Ουάσιγκτον) για τις κινήσεις που κάνει σε σχέση με την συρία... Αφ ετέρου επειδή εάν ευοδωθεί το σχέδιο του Ερντογάν να αλλάξει το σύνταγμα μετατρέποντας το πολίτευμα σε προεδρική δημοκρατία (τύπου γαλλίας)  γινόμενος ύστερα αυτός ο με ουσιαστικές εξουσίες πρόεδρος, ο Fidan προορίζεται για πρωθυπουργός.
Καταλαβαίνει κανείς ότι δεν πρόκειται απλά για τις προεδρικές φιλοδοξίες (ή και την αλαζονεία) του Ερντογάν, αλλά για κάτι αρκετά πιο σοβαρό: τον ρόλο και τις κινήσεις του τουρκικού κράτους στην “άμμο” της μέσης ανατολής, και όχι μόνο. Και ότι ο Gulen είτε δεν συμφωνεί (με την τοποθέτηση του Fidan στο κεφάλι της MIT και όχι μόνο...), είτε θέλει ακόμα μεγαλύτερο μερίδιο απ’ το τουρκικό μέλλον.

Φαίνεται, εκ των πραγμάτων, ότι αυτούς που κατηγορούσε ο Ερντογάν για “υποκινητές”, “υπονομευτές” και “απειλή για την δημοκρατία” μέσω της εξέγερσης για το πάρκο Gezi δεν ήταν τα υπολείμματα του μιλιταριστικού βαθέος κράτους (παρότι, το είπαμε, υπήρξαν και τέτοια που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις) αλλά το Hizmet και οι επιρροές του Gulen!!! Που όντως έδειξαν “συμπάθεια” για τις διαδηλώσεις... Και λέμε “φαίνεται εκ των πραγμάτων” επειδή, το Νοέμβρη του 2013, η κυβέρνηση του Ερντογάν αποφάσισε να κλείσει τα ιδιωτικά φροντιστήρια προετοιμασίας για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια, μεγάλο μέρος των οποίων είναι ιδιοκτησίας του Gulen, και βασική πηγή εσόδων για το κύκλωμά του. Το χαρακτηριστικό είναι ότι αυτό ήταν ένα σχέδιο των “κοσμικών” πριν την πρώτη πρωθυπουργοποίηση του Ερντογάν, το 2012, με σκοπό να περιορίσουν την επιρροή του Hizmet στη διοίκηση, αφού πολλά πτυχιούχα στελέχη του κράτους έχουν (είχαν και τότε) υπάρξει σπουδαστές στα φροντιστήρια του Gulen· και στη συνέχεια οπαδοί του. Το σχέδιο είχε παγώσει όλα αυτά τα χρόνια, και “ξαναζεστάθηκε” μόλις τώρα.
Η απάντηση, εκ μέρους του κυκλώματος Gulen, είναι γνωστή: η αστυνομία και οι δικαστές, χωρίς να ενημερώσουν τους “πολιτικούς προϊστάμενους” τους, άρχισαν να βγάζουν στη φόρα το ένα “σκάνδαλο” μετά το άλλο - μια ισχυρή κίνηση επίδειξης δύναμης και ξεβρακώματος της κυβέρνησης των ισλαμοδημοκρατών. [4] Απ’ την μια μεριά “κάθαρση”... Και απ’ την άλλη μισοπραξικοπηματάκι... Ώσπου μετά από έναν ακόμα γύρο καταγγελιών εκ μέρους του Ερντογάν (τα γνωστά: για “υπονόμευση” κλπ) η μπίλια έκατσε στο εντάξει λοιπόν... να μιλήσουμε... (εννοώντας τον Gulen).
Ποιό είναι το επίδικο; Είναι η αλλαγή του συντάγματος, η προεδρική δημοκρατία, η εκλογή του Ερντογάν στο πόστο και ο επόμενος πρωθυπουργός. Είναι μάλλον προφανές ότι ο Gulen ζητάει ένα είδος “δυαρχίας” και στην κορυφή του τουρκικού κράτους· αλλά αυτό μπορεί να είναι το μέγιστο, για την διαπραγμάτευση. Προς το παρόν ο Gulen φαίνεται να έχει σύμμαχο τον νυν πρόεδρο Gul, ο οποίος αν και παλιός φίλος του Ερντογάν, θα ήθελε την θέση της πρωθυπουργίας με πρόεδρο τον τελευταίο, αλλά με το τωρινό πρωθυπουργικό σύστημα, όπου ο πρόεδρος έχει περιορισμένες εξουσίες.

οπότε;

Εάν επρόκειτο για σύγκρουση προσωπικών φιλοδοξιών, τότε το ζήτημα ίσως να λυνόταν. Φαίνεται όμως ότι πρόκειται για σύγκρουση διαφορετικών στρατηγικών σε ότι αφορά τους προσανατολισμούς και τις δράσεις του τουρκικού κράτους· σύγκρουση στην οποία μπλέκονται, άμεσα ή έμμεσα, η Ουάσιγκτον και το Τελ Αβίβ.
Και ενώ δεν μπορούμε να προβλέψουμε την έκβαση αυτής της “σύγκρουσης κορυφής”, αποδεικνύεται ότι ένα σοβαρό μέρος απ’ το ξύλο που έφαγαν οι διαδηλωτές τον περασμένο Ιούνη οφειλόταν σε κάτι που αγνοούσαν και με το οποίο δεν είχαν σχέση.
Ο δικός τους δρόμος πρέπει να μείνει ανοικτός, κάτι που δεν είναι εύκολο. Γιατί αποδεικνύεται ξανά ότι όταν στον βάλτο παλεύουν οι ιπποπόταμοι, την πληρώνουν τα βατράχια...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 - Στην τουρκία είναι δεκάδες οι ραδιοφωνικοί σταθμοί και τα τηλεοπτικά κανάλια που κάνουν εκπομπές (μερικοί σε 24ωρη βάση) σε διάφορες γλώσσες, είτε διαλέκτους που μιλιούνται εντός τουρκίας είτε γειτονικές γλώσσες (ρωσικά, πέρσικα) ή ακόμα και διεθνείς γλώσσες.
[ επιστροφή ]

2 - Η εικόνα του Κεμάλ, σε διάφορες εκδοχές (ολόσωμα αγάλματα, ολόσωμα αγάλματα πάνω σε άλογο, αγάλματα μόνο του κεφαλιού, τεράστιες τοιχογραφίες, ακόμα και το πρόσωπο σκαλισμένο σε βράχο) είναι πληθωρικά παρούσα παντού στις τουρκικές πόλεις, σαν εργαλείο προσωπολατρείας του ιστορικού τουρκικού καθεστώτος / κράτους. Οι ισλαμοδημοκράτες δεν έχουν τολμήσει να αποκαθηλώσουν οτιδήποτε, αλλά ο Ερντογάν είχε τολμήσει πριν κάτι μήνες να χαρακτηρίσει τον Κεμάλ “μεθύστακα”!
Προς το τέλος της εξέγερσης, οι “κεμαλιστές” που είχαν χωθεί στις γραμμές της, ζήτησαν απ’ όλους τους τούρκους “πατριώτες” να κρεμάσουν την τουρκική σημαία και, κυρίως, μια σημαία με τον Κεμάλ στα μπαλκόνια τους. Παρότι αυτό δεν πήρε ιδιαίτερα μαζικές διαστάσεις, σα να μην έφταναν τα υπόλοιπα, η κεμαλική εικονογραφία πολλαπλασιάστηκε (στις πόλεις) ιδιωτικά.
[ επιστροφή ]

3 - Στις αρχές Ιούλη, τα Παρασκευοσαββατόβραδα, η περιοχή της Ιstiklal προς την πλατεία Taksim παρέμενε τόπος αντι-μπάτσικου παιχνιδιού περιορισμένης έντασης, για κάμποσες εκατοντάδες νεαρούς (έως πολύ νεαρούς: ηλικίες σχολείου).
[ επιστροφή ]

4 - Ένα απ’ αυτά, ίσως εκείνο με τις ευρύτερες προεκτάσεις, αφορά την αγορά απ’ την τουρκία μεγάλων ποσοτήτων ιρανικού πετρελαίου και φυσικού αερίου (παρά το διεθνές εμπάργκο) και τις πληρωμές με χρυσό. Κεντρικό ρόλο σ’ αυτήν την ιστορία έπαιζε η τράπεζα Halkbank: στο σπίτι του γενικού διευθυντή της (ιρανικής καταγωγής αλλά με τουρκική υπηκοότητα) Riza Sarraf βρέθηκαν 4,5 εκατομύρια δολάρια, σε κουτιά παπουτσιών. Ο Sarraf κατηγορείται ότι πλήρωσε μίζες 49 εκατομμυρίων δολαρίων στον υπουργό οικονομίας Zafer Caglayan.
Η κυβέρνηση Ερντογάν (μέσω φιλικών της media) κατηγορεί τις ηπα και το ισραήλ γι’ αυτήν την “αποκάλυψη”. Κι αυτό επειδή η Ουάσιγκτον είχε ζητήσει κάμποσες φορές απ’ την Άγκυρα να σταματήσει την “εξαγωγή χρυσού” στην Τεχεράνη.
[ επιστροφή ]