Πρώτη μια αγγλική εκδοχή καλικάτζαρου, δεύτερη μια ελληνική, και τελευταία μια διάσημη κινηματογραφική...

οι καλικάτζαροι

Υπάρχουν σε μια μεγάλη γκάμα (και ποικιλία) λαϊκών παραδόσεων και μύθων. Και σε μεγάλο ιστορικό βάθος. Είναι όντα που με διάφορα ονόματα συναντιούνται όχι μόνο σε διάφορα σημεία της ευρώπης αλλά και στην κίνα, την ιαπωνία, και την ινδία. Παρά τις κατά τόπους και τις κατά καιρούς διαφορές τους, έχουν μερικά ενδιαφέροντα κοινά:
- είναι χθόνια πλάσματα, ζουν δηλαδή και κινούνται “κάτω απ’ τη γη”·
- δεν σχετίζονται όμως με “βασίλεια νεκρών”, ούτε με δοξασίες μετεμψύχωσης·
- είναι δύσμορφα, βρώμικα, μπορεί πολύ μικρόσωμα (ή και το αντίθετο: μεγαλόσωμα), ανάλογα με την περίπτωση διασταύρωση ανθρώπου και ζώων·
- είναι κακόβουλα και (σε ορισμένες παραδόσεις) φιλοχρήματα·
- σαν χθόνια πλάσματα εάν εμφανιστούν στον ανθρώπινο κόσμο (και σε ορισμένες παραδόσεις εμφανίζονται επειδή “θέλουν επαφή με τους ανθρώπους”) θα το κάνουν νύχτα· μόνο στο σκοτάδι νοιώθουν άνετα.
- προκαλούν φόβο και πρέπει να διώχνονται.

Πρόκειται για τους καλικάτζαρους που στην ελληνική λαϊκή μυθολογία φεύγουν απ’ τα γήινα έγκατα και έρχονται στα σπίτια για μερικές νύχτες μετά τα χριστούγεννα. Υπάρχει μια φιλότιμη αλλά φανερά απελπισμένη προσπάθεια να αποδοθεί το όνομα “καλικάτζαρος” στην παραφθορά του “καλός - κένταυρος” (που εν τέλει θα είχε το ακριβώς αντίθετο νόημα), αγνοώντας ότι το δεύτερο συστατικό (-κάτζαροι) έχει οφθαλμοφανή συγγένεια με το λατινικό katzaro, που υπάρχει και σα λέξη και σαν όνομα (χωρίς να ξέρουμε την καταγωγή και το νόημα) τόσο στην ιταλία όσο και στο μάγκρεμπ. Επιπλέον, στην ελληνική επικράτεια, οι καλικάτζαροι κυκλοφορούν με δεκάδες διαφορετικά τοπικά ονόματα.
Τι κάνουν οι καλικάτζαροι; Σύμφωνα με τη μυθολογία ζουν υπόγεια, πριονίζοντας το δέντρο που στηρίζει τη γη. Αμέσως, όμως, μετά τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου (που είναι στη χριστιανική μυθολογία η νύχτα της γέννησης του “θεανθρώπου”), για άγνωστους λόγους, λίγο πριν τελειώσουν το πριόνισμα, ανεβαίνουν στη γη και, για μερικές νύχτες, ασχολούνται με το να κάνουν ζημιές στους ανθρώπους (ή να φοβίζουν τα παιδιά). Τελικά, με τον “αγιασμό” των “φώτων”, οι καλικάτζαροι αναγκάζονται να γυρίσουν στα βάθη της γης, για να ξαναρχίσουν απ’ την αρχή το πριόνισμα του δέντρου αφού, εν τω μεταξύ, ο κορμός του έχει αποκατασταθεί.

Από πού προέρχονται αυτά τα δαιμονικά πλάσματα; Μια προσέγγιση τα συσχετίζει με τις βακχικές ή/και τις διονυσιακές οργιαστικές (και νυκτερινές) γιορτές, και την χρήση μασκών σ’ αυτές. Αλλά η μεγάλη γεωγραφική διασπορά παρόμοιων όντων σε διάφορες λαϊκές μυθολογίες δεν βοηθάει ιδιαίτερα μια τέτοια καταγωγή· αν και οργιώδεις τελετές προς τιμή χθόνιων θεοτήτων είναι (ήταν) συνηθισμένες σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Υπάρχει όμως μια άλλη μακρινή στο χρόνο καταγωγή τέτοιου είδους πλασμάτων, τόσο στην ελληνική μυθολογία όσο και σε πολλές άλλες: τα ορυχεία, και η εξόρυξη (μαζί με την επεξεργασία) “σιδηρομεταλλευμάτων”. Οι γερμανικής καταγωγής dwarf ή οι χαλδαιϊκής προέλευσης χάλυβες είναι “φυλές”, ή “πνεύματα” ή “όντα” που είχαν σχέση με την εξόρυξη σιδήρου. Και, σε μεταγενέστερες περιόδους (πάντα προ χριστούλη) όχι μόνο τα ορυχεία σιδήρου αλλά και ασημιού (ή άλλων πολύτιμων υλικών) αποτελούσαν τόπους δουλικής εργασίας. Είτε εξαιτίας της δουλειάς αυτής καθ’ εαυτής, είτε εξαιτίας της αμοιβαίας εχθρότητας μεταξύ δούλων και των πληθυσμών (των εξουσιών) που τους εκμεταλλεύονταν, οι παλιοί εκείνοι μεταλλωρύχοι ήταν (θεωρούνταν...) “μαύροι”, “βρώμικοι”, “δύσμορφοι”. Και, κυρίως, υποχρεωμένοι να ζουν (και να πεθαίνουν) στις στοές και στα λαγούμια· στα γήινα έγκατα. Ακόμα και στις μεσαιωνικές λαϊκές μυθολογίες υπάρχουν τέτοιου είδους “μνησίκακα”, “φιλάργυρα” και “κακομούτσουνα” όντα που σχετίζονται άμεσα με την εργασία ή την φύλαξη ορυχείων ή άλλων υπόγειων θησαυρών.
Δεν θα ήταν λοιπόν αυθαίρετο να υποθέσουμε ότι και οι καλικάτζαροι αποτελούν μια λαϊκή καρικατούρα των “καταδικασμένων -ορύχων”. Η σύντομη “άνοδός” τους απ’ τα βάθη της γης είναι εχθρική για τους νοικοκυραίους, και η θέση τους είναι μόνο στο αιώνιο σκοτάδι των γήινων σπλάχνων. Εκεί, τους αποδίδεται μεν ένα επικίνδυνο έργο (αν κόψουν τελικά το στήριγμα της γης αυτή θα γκρεμιστεί...) αλλά είναι σισύφειο· και έτσι, τελικά, πάντα ανολοκλήρωτο. Ευτυχώς το “φως” (σαν θεότητα με τις αντίστοιχες δυνάμεις) τους κρατάει θαμένους ζωντανούς.