replay:
Brian Eno, εννέα συνταγές για δημιουργία

1. Σπάσε τις ρουτίνες

Στα δεκαέξη μου μπήκα στη σχολή Καλών Τεχνών της πόλης όπου ζούσα. Είχα το κουτί με τις μπογιές, τα μολύβια και τα πινέλλα μου. Νόμιζα ότι θα ζωγράφιζα ανθοδοχεία και γυμνά και πως θα μάθαινα ανατομία και τη θεωρία των χρωμάτων. Αλλά είχα πέσει στην πιο επαναστατική σχολή Καλών Τεχνών της μεγάλης βρετανίας. Η πρώτη μας δραστηριότητα συνίστατο στον προσδιορισμό του ψυχολογικού προφίλ κάθε μαθητή. Στη συνέχεια, καθένας πήρε εντολή να συμπεριφέρεται για δύο μήνες, κατά ένα τρόπο τελείως αντίθετο από την προσωπικότητά του. Εγώ ήμουν κινητικός, διαχυτικός, ενεργητικός, μάλλον αυταρχικός. Η καινούργια μου προσωπικότητα ήταν ένας τύπος πειθαρχικός και υποχωρητικός, που δεν κάνει παρά μόνον αυτό που του λένε να κάνει, που εκτελεί με θαυμαστή ακρίβεια όλες τις οδηγίες που του δίνουν. Τέλος, καθώς η καινούργια μου συμπεριφορά είχε ορισμένα κενά, με εγκατέστησαν σε ένα αναπηρικό καροτσάκι που έσπρωχναν οι συμμαθητές μου, έτσι ώστε να μην μπορώ να πάω πουθενά μόνος μου. Αν ήμουν σεμνός και κομφορμιστής, θα με είχαν υποχρεώσει να παίξω το ρόλο των αρχηγών και να παίρνω τολμηρές αποφάσεις. Βεβαίως, αυτό ήταν ένα παιχνίδι και όλοι διασκεδάσαμε αρκετά...
Έμαθα όμως καταπληκτικά πράγματα. Η σκέψη μας έχει κατακλειστεί από κάθε είδους συνήθειες, απαγορεύσεις, προκαθορισμένες αντιδράσεις, αυτοματισμούς και ρουτίνες, αλλά μπορούμε θαυμάσια να απελευθερωθούμε από αυτές. Ένα ζωντανό πνεύμα πρέπει να ανανεώνεται ασταμάτητα.
Με τον εαυτό μου και τους φίλους μου παίζω συνέχεια το ρόλο του θραύστη της ρουτίνας. Όταν μια κατάσταση είναι από πριν καθορισμένη προσπαθώ να πάρω την αντίθετη πορεία. Μόλις αντιληφθώ έναν κανόνα, προσπαθώ να ακολουθήσω τον αντίθετο, για να δω. Αν αυτό δεν δώσει τίποτα, τόσο το χειρότερο, αλλά συχνά τα αποτελέσματα είναι ενδιαφέροντα. Για την τεχνική π.χ. είναι πάντα ευεργετικό να κάνεις το αντίθετο από αυτό που λένε οι οδηγίες. Το έχω επιχειρήσει με μαγνητόφωνα και ηλεκτρονικά όργανα. Σήμερα το κάνω με το βίντεο: π.χ. φωτίζω υπερβολικά βίαια τη σκηνή που θέλω να φιλμάρω, όλοι οι VU δείντες τρελλαίνονται, και έτσι αποκτώ μια παράξενη εικόνα που πάλλεται αργά, όπως ένα τοπίο που φαίνεται από ένα στρώμα ζεστού αέρα, και που μέσα του αλληλοδιαδέχονται οι πιο απίθανοι χρωματισμοί.

2. Επωφελήσου από το τυχαίο και τα λάθη

Όταν ένας μουσικός μπερδεύει τα δάκτυλά του, όταν μια συσκευή παθαίνει κάποια βλάβη, όταν ένα εξωτερικό στοιχείο δημιουργεί παράσιτα, έχουμε μια μεταβολή που δεν έχει προβλεφτεί από το πρόγραμμα πούχαμε καταστρώσει. Καταπληκτική ευκαιρία για να σπάσουμε μια ρουτίνα. Αντί να εξαφανίζουμε το νέο στοιχείο, του δίνουμε μια θέση, το αναπτύσσουμε.
Στη μουσική, αυτή η μέθοδος δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα στα στούντιο ηχογραφήσεων (στη ζωντανή εμφάνιση, καλύτερα να κρατηθείς στα ήδη υπάρχοντα σχήματα, για να μην καταλήξεις σε τέλεια ασυναρτησία). Στο στούντιο, μπορεί κανείς να δοκιμάσει τα πάντα. Αν δεν βγει τίποτα σβήνουμε και ξαναρχίζουμε. Οι δικοί μου δίσκοι είναι εξ ολοκλήρου επεξεργασμένοι στο στούντιο, χωρίς κανένα στοιχείο προετοιμασμένο. Με τους Talking Head χρησιμοποιήσαμε μια μικτή μέθοδο, το συγκρότημα είχε ήδη προβάρει τα κομμάτια, αλλά μπορούσαν να μετατραπούν κατά τη διάρκεια της ηχογράφησης. Στο καινούργιο δίσκο ο David έσπασε. Δεν υπήρχε προετοιμασία, όλα έγιναν στο στούντιο.
Για να βελτιώσω αυτό τον τρόπο αντίληψης, έφτιαξα με το φίλο μου ζωγράφο Peter Smith την τράπουλα “της πλάγιας στρατηγικής”. Μπροστά σε ένα δίλημμα, τραβάει μια κάρτα που δείχνει την πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί, π.χ. “Κάντε το αντίθετο από αυτό που είχατε προβλέψει”, “ξαναρχίστε από το μηδέν”, “ακολουθείστε και τις δύο λύσεις ταυτόχρονα”, “πηγαίνετε για ύπνο και ξαναρχίστε αύριο”....

3. Να σκέφτεσαι υπό μορφή διαγραμμάτων

Κάθε ιδέα, μπορεί να διατυπωθεί με μορφή διαγράμματος ή γεωμετρικού σχήματος. Είναι μια αρκετά σαφής μέθοδος για να απεικονίσει κανείς μια πολύπλοκη κατάσταση. Κάθε στοιχείο αντικαθίσταται από μια γραμμή και η κατάσταση δημιουργείται από τα σημεία σύνδεσης αυτών των γραμμών. Σε συνδυασμό με μια ρηματική ανάλυση, το διάγραμμα είναι ένα ανοικτό σύστημα που επιτρέπει να προβλέψεις πως θα εξελιχθεί η κατάσταση, αν μετατραπούν ορισμένες από τις παραμέτρους της ή αν ακόμα προστεθεί μια νέα παράμετρος.
Δεν μετακινούμαι ποτέ χωρίς το σημειωματάριό μου, και δε σταματώ ποτέ να χαράζω διαγράμματα. Έχω ήδη συμπληρώσει σαρανταπέντε απ’ αυτά. Πάνω σε μουσικά θέματα ή πάνω στη λειτουργία της πολιτικής και της κοινωνίας. Η δολοφονία του John Kennedy μου ενέπνευσε δεκάδες διαγράμματα: αυτό το συγκεκριμένο συμβάν που διάρκεσε μόλις ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, είναι το αποτέλεσμα μιας σύνθετης πλοκής δυνάμεων και παραγόντων.
Το να σχεδιάζεις μια μουσική σε διαγράμματα, βοηθάει στο να φαντάζεσαι ποιές μεθόδους μπορείς να χρησιμοποιήσεις για να αλλάξεις τη δομή της και να δημιουργήσεις απρόσμενες εξελίξεις.
Είναι όμορφα τα διαγράμματα, σαν τις αφηρημένες καλλιγραφίες. Επιπλέον ένα διάγραμμα παριστά με ακρίβεια μια πραγματική εξέλιξη, επίσης είναι κομψό, λεπτό και όμορφο.
Μέσα σ’ αυτά τα σημειωματάρια υπάρχουν χιλιάδες ιδέες. Είναι σχεδόν απογοητευτικό. Έχω άπειρες ιδέες. Πώς να βρω το χρόνο να τις αναπτύξω και να τις βάλω σε εφαρμογή; Η μόνη λύση που βρήκα είναι το μαζικό κτύπημα. Μέσα σ’ ένα μόνο μουσικό κομμάτι, εφαρμόζω ταυτόχρονα πέντε ιδέες. Διαφορετικά θα γίνω ένας γεράκος, γεμάτος άγχος για όσα όσα δεν πραγματοποίησα.

4. Να μην εντυπωσιάζεσαι από την πολυπλοκότητα και την τεχνολογία

Δεν είμαι ένας μανιακός της τεχνολογίας. Την χρησιμοποιώ, αυτό είναι όλο. Μόνο το συναίσθημα μετράει ή η συγκεκριμένη αποτελεσματικότητα. Μισώ όλες αυτές τις φόρμες της μοντέρνας τέχνης που ζουν μέσα στη λατρεία της τεχνικής δυσκολίας ή που χρησιμοποιούν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή για τη μοναδική ικανοποίηση του να χειρίζονται τις ακραίες τεχνολογίες και για να αποδεικνύουν την εξυπνάδα τους.

5. Να μένεις πιστός στη λαϊκή τέχνη

Από όλες τις πιέσεις που υφίσταμαι, αυτή είναι η πιο ερεθιστική. Ενώ για ένα “σοβαρό” αβάν γκάρντ καλλιτέχνη, είναι το απόλυτο ανάθεμα. Δεν έχω καμία διάθεση να κάνω κήρυγμα στην έρημο. Αν δεν καταφέρω να αρέσω ή να γίνω αντιληπτός, το θεωρώ δικό μου σφάλμα, κάπου θάχω κάνει κάποιο λάθος. Γι’ αυτό παρ’ όλες τις αντιθέσεις μου θα παραμένω κοντά στο ροκ, την κύρια λαϊκή μουσική σήμερα. Κατά κάποιο τρόπο είναι το προστατευτικό μου κιγκλίδωμα.

6. Να πιστεύεις στην τέχνη και στη δύναμή της να επηρεάζει την πραγματικότητα

Μια μέρα μια φίλη με ρώτησε κάτι που με ταρακούνησε άσχημα: μ’ ένα μυαλό σαν το δικό σου, γιατί δεν εργάζεσαι σε κάτι πιο χρήσιμο από την τέχνη;
Μουτζούρωσα εκατοντάδες σελίδες για να απαντήσω σ’ αυτή την ερώτηση. Από τότε που ήμουν έντεκα χρόνων η τέχνη είναι για μένα το κύριο σύστημα μάθησης. Μέσα από αυτό, μαθαίνω πως λειτουργεί ο κόσμος και πως λειτουργώ εγώ.
Σήμερα δεν θέτω πια στον εαυτό μου αυτό το ερώτημα. Είμαι σίγουρος ότι έχω δίκιο. Και έχω ξαναβρεί αυτή την ιδέα στις αφρικανικές και ασιατικές κουλτούρες, που δεν θέτουν κανένα διαχωρισμό ανάμεσα στη τέχνη, την καθημερινή ζωή, την επιστημονική σκέψη και τη θρησκεία.

7. Να επηρεάζεσαι από τη σαγήνη παρά από τη βαρβαρότητα

Μία από τις πιο σπουδαίες λειτουργίες της τέχνης είναι η παρουσίαση ενός επιθυμητού κόσμου. Π.χ. μια μουσική πολύ γλυκειά και όμορφη που εμπνέει μια κατάσταση ανείπωτης ευτυχίας. Μερικοί το βλέπουν σα μια φυγή από την πραγματικότητα. Αντίθετα νομίζω ότι είναι ένα μέσο ικανό να αλλάξει τον κόσμο. Μπροστά σε μια απεικόνιση της ευτυχίας και της ομορφιάς, αντιλαμβανόμαστε κάθετι διαστρεβλωμένο και ελλειπές που περιλαμβάνει η πραγματικότητα. Και σκεφτόμαστε τα μέσα για να ξεπεράσουμε τα εμπόδια που μας χωρίζουν από αυτό το όραμα.

8. Οργάνωσε μια ομάδα

Αν επέστρεψα στη N.Y. είναι για να ξαναβρώ τους φίλους μου, και κυρίως τον D. Byrne και τον J. Hassel. Δίχως αυτούς, δε θάχα κανένα να μιλάω. Και το να μιλάω μου είναι απαραίτητο. Αν δεν έχω εκφράσει ένα θέμα σε μια συζήτηση, αυτό δεν αναπτύσσεται. Μιλώντας ανακαλύπτετε ιδέες που δεν θα είχατε ποτέ συλλάβει μόνος. Αλλά αυτό δεν είναι αποτελεσματικό με οποιονδήποτε. Είναι πολύ δύσκολο να βρεις ανθρώπους με τους οποίους να μπορείς να διατηρήσεις μια σχέση αμοιβαία και ερεθιστική. Δεν έχω συναντήσει περισσότερους από πέντε - έξη σ’ όλη μου τη ζωή. Συχνά ονειρεύομαι να ζω μέσα σε μια κοινότητα καλλιτεχνών όλων των νοοτροπιών για να πραγματοποιούμε κοινά σχέδια. Αλλά ξέρω πως είναι πρακτικά αδύνατο. Αυτό που το πλησιάζει περισσότερο, είναι αυτή η παρέα φίλων στη Ν.Υ.

9. Να μεταφέρεις την κουλτούρα σου μαζί σου

Μ’ αρέσει να δημιουργώ ετερόκλιτα πράγματα, να γονιμοποιώ το ροκ με την Αφρική, να γεύομαι όλες τις κουλτούρες του κόσμου κι ακόμη να τις μελετώ σοβαρά. Αλλά δεν θα φθάσω μέχρι στο να ζήσω δίπλα σ’ ένα γκουρού στην ινδία, ή να εγκατασταθώ για ένα χρόνο σε μια αφρικανική φυλή για να μάθω κρουστά. Δεν θέλω να εγκαταλείψω το παρελθόν μου, μ’ αρέσει η δυτική καλλιτεχνική παράδοση και δε θέλω να την αποχωριστώ.
Βασικά, μεταφέρω παντού την κουλτούρα μου, όπου κι αν πάω. Είναι μέσα στο κεφάλι μου, και τα βιβλία που γουστάρω πιο πολύ, είναι πάντα μέσα στις βαλίτσες μου, δεν με εγκαταλείπουν ποτέ...

[ Από το περιοδικό συν και πλην νο 3, Φεβρουάριος 1982, Σαλονίκη ]