ιπτάμενες σακαράκες

Οι παλιότεροι / ες αναγνώστες / στριες του Sarajevo ίσως θυμούνται την (φαινομενικά φουτουριστική) επιμονή μας: τα ιπτάμενα οχήματα ιδιωτικής χρήσης θα έχουν κεντρική θέση στην ωρίμανση του καινούργιου καπιταλιστικού παραδείγματος. Πολύ περισσότερο απ’ το να είναι μια ακόμα θεαματική εφεύρεση, τα ιπτάμενα αυτοκίνητα θα αποδειχθούν (υποστηρίζουμε) το αντικείμενο που θα δικαιούται κεντρική θέση στη διαδικασία “ξεπεράσματος της κρίσης”, εάν επρόκειτο σ’ αυτή τη θέση να μπει μία, και μόνο μία, τεχνολογική εφαρμογή. Ωστόσο αυτή η μετάβαση και η ηγεμονική ανάδειξη της ιδιωτικής κίνησης καθ’ ύψος, δεν πρόκειται να είναι καθόλου ευχάριστη.
Πριν εξηγήσουμε αναλυτικότερα, χρειάζονται μερικές ιστορικές υπενθυμίσεις. Αν έπρεπε να δείξει κανείς μονάχα μία τεχνολογική εφαρμογή που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πρώτη καπιταλιστική επανάσταση / αλλαγή παραδείγματος στον 19ο αιώνα, αυτή ήταν αναμφισβήτητα η ατμομηχανή. Η ατμομηχανή δεν ήταν η μοναδική σημαντική τεχνολογική καινοτομία· ήταν όμως ο πυκνωτής και το αποτέλεσμα του συνδυασμού διάφορων τέτοιων (στη φυσική, στη μεταλλουργία, κλπ) που έδωσε στον καπιταλισμό την ευκαιρία να κάνει ένα σημαντικό άλμα, καταστρέφοντας και ξαναφτιάχοντας τον κόσμο σύμφωνα με τις τότε δυνατότητες. Με τις μορφές της ατμομηχανής και του ατμόπλοιου η ατμομηχανή έφερε επανάσταση στις μεταφορές (στην ταχύτητα, στην ακρίβεια, στη σχέση κόστους προς όγκο και βάρος μεταφερόμενων), κι αυτή η επανάσταση είχε αλυσιδωτές συνέπειες. Απ’ τα ταξίδια και την μαζική μετανάστευση της εργασίας ως την επιτάχυνση της κυκλοφορίας (περισσότερων) εμπορευμάτων, άρα την επιτάχυνση της καπιταλιστικής αξιοποίησης. Με την μορφή της εργαλειομηχανής προκάλεσε επανάσταση στην οργάνωση (της εκμετάλλευσης) της εργασίας· από ‘κει ήρθε όχι μόνο η εκρηκτική (για τα τότε δεδομένα) αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας (δηλαδή των παραγόμενων εμπορευμάτων) αλλά επίσης, για πρώτη φορά, η μεγάλης κλίμακας καταστροφή παλιών γνώσεων και η δημιουργία νέων. Σε ότι, δε, αφορά, τις πρώτες ύλες και την επεξεργασία τους, τα ανθρακωρυχεία και τα χαλυβουργεία έγιναν οι ιππότες της καπιταλιστικής Αποκάλυψης.
Αν έπρεπε τώρα να διαλέξει κανείς μονάχα μία τεχνολογική εφαρμογή που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δεύτερη καπιταλιστική επανάσταση / αλλαγή παραδείγματος τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αυτή είναι το ι.χ. αυτοκίνητο. Η ιδιωτική αυτοκίνηση υπήρξε, σαν μεμονωμένη τεχνολογική / κοινωνική εφαρμογή, κυριολεκτικά η λοκομοτίβα (: ατμομηχανή, όρος που ξέμεινε απ’ την προηγούμενη επανάσταση) της καπιταλιστικής ανάπτυξης για πολλές δεκαετίες. Σημειώστε: έκανε απόλυτα απαραίτητη την ασφαλτόστρωση εκατομμυρίων χιλιομέτρων αυτοκινητοδρόμων, πράγμα που με την σειρά του σήμαινε μια πολλαπλή έκρηξη κατασκευών (γέφυρες, σήραγγες, λιμάνια)· έκανε κεντρικής σημασίας πρώτη ύλη το πετρέλαιο, πράγμα που με την σειρά του οδήγησε στην εκρηκτική ανάπτυξη του πετροχημικού κύκλου (της επεξεργασίας του πετρελαίου), στην κατασκευή και την γενίκευση των πλαστικών και των χημικών λιπασμάτων· οργάνωσε τις αστικές συγκεντρώσεις (πόλεις) σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από ποτέ, σαν διατάξεις κατοικιών σε σχέση με ασφαλτοδρόμους· τροποποίησε και επεξέτεινε την χρήση του ραδιοφώνου· και, φυσικά, η μαζική παραγωγή και αγορά του ιδιωτικού αυτοκινήτου απ’ την μια διαμόρφωσε το πρότυπο του φορντικού εργοστάσιου (και της μαζικής κοινωνίας / φορντικού κράτους) ενώ απ’ την άλλη άλλαξε ριζικά μια σειρά καθημερινών συμπεριφορών και πρακτικών.
Θα παρατηρούσε κανείς ότι, λίγο μετά, η τιθάσσευση της πυρηνικής σχάσης υπήρξε ξανά μια κεντρικής σημασίας τεχνολογική εφαρμογή που άλλαξε το καπιταλιστικό παράδειγμα. Αυτό είναι αλήθεια αλλά μόνο εν μέρει. Ο “πυρηνικός καπιταλισμός” δεν έγινε ένα καθολικό πρότυπο, και ίσως να μην γίνει ποτέ: δεν φτάνει η επιρροή του στην λιανική, μαζική κατανάλωση παρά μόνο σαν παραγωγή και κατανάλωση φόβου (ο πυρηνικός πόλεμος) και σαν ηλεκτρικό ρεύμα, όπου όμως δεν έχει το μονοπώλιο.
Το τεράστιο κύμα των εφαρμογών της πληροφορικής, της ρομποτικής και των βιοτεχνολογιών μετασχηματίζει ήδη με γρήγορα βήματα τις καπιταλιστικές κοινωνίες απ’ τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα και μετά. Λείπει ακόμα όμως (ισχυριζόμαστε) το ένα και μοναδικό αντικείμενο του οποίου οι αλυσιδωτές συνέπειες και παρενέργειες θα απλωθούν ως τα όρια του γενικού κοινωνικού εργοστάσιου, ως τις άκρες του γενικού καπιταλιστικού “παγίου κεφαλαίου”, όπως είναι οι πόλεις, προκαλώντας την ριζική μεταμόρφωσή τους. Έχοντας δημιουργήσει κατά την εξάπλωσή του τις προϋποθέσεις για την μαζική καταστροφή του “παλιού” παγίου αυτού του είδους. Παρότι μπορεί να κάνουμε λάθος, έχουμε την εκτίμηση ότι το ιπτάμενο αυτοκίνητο ταιριάζει ακριβώς σ’ αυτόν τον ρόλο: (θα) έχει μαζική αγορά, θα ενσωματώνει τεχνολογίες αιχμής (πληροφορική, ρομποτική) - αλλά ταυτόχρονα θα αποτελέσει την θρυαλλίδα “αποεπενδύσεων” και “επανεπενδύσεων” τεράστιας κλίμακας σε άλλους τομείς.

η τρίτη διάσταση

Στη διάρκεια του 20ου αιώνα η καπιταλιστική εξέλιξη παρήγαγε δύο αντικείμενα κίνησης (ανθρώπων και εμπορευμάτων) στον αέρα. Το αεροπλάνο και το ελικόπτερο. Οι τεχνολογικές βελτιώσεις και των δύο πέρασαν μέσα από πολέμους, όπως αναπόφευκτα συμβαίνει στον καπιταλισμό. Το αεροπλάνο, που ξεκίνησε την εξέλιξή του σαν ιπτάμενο κανόνι, μπορεί να θεωρηθεί στην ειρηνική του χρήση σαν ιπτάμενο λεωφορείο ή ιπτάμενο φορτηγό. Το ελικόπτερο, που ξεκίνησε την δική του διαδρομή σαν ιπτάμενο τανκ, μπορεί να θεωρηθεί σαν η κατασκευή που είναι κοντινότερη ως τώρα στην ιδιωτική αεροκίνηση.
Τα πλεονεκτήματα που έχει η κίνηση πάνω απ’ το ανάγλυφο του εδάφους δεν χρειάζεται να αναλυθούν. Από καπιταλιστική σκοπιά ωστόσο η μαζική αξιοποίηση της τρίτης διάστασης δεν έχει φτάσει ακόμα στην πλήρη ανάπτυξή της. Τα ιπτάμενα λεωφορεία και φορτηγά έτσι όπως τα ξέρουμε έχουν σοβαρούς περιορισμούς στις δυνατότητές τους· και, κατά συνέπεια, δεν είναι παράξενο ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των εμπορευματικών μεταφορών σε μεγάλες αποστάσεις γίνονται ακόμα δια θαλάσσης και όχι εναέρια. Τα ελικόπτερα απ’ την άλλη, αν και αποτελούν ένα είδος προπλάσματος της ιδιωτικής κίνησης στον αέρα, έχουν ακόμα τεχνολογικούς περιορισμούς. Σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας του είδους της κίνησης και των κινητήρων τους. Σημαντικό εμπόδιο είναι οι ειδικές γνώσεις (δηλαδή η εκπαίδευση) που απαιτούνται για την οδήγησή τους.
Όταν, συνεπώς, η ε.ε. χρηματοδοτεί σήμερα την έρευνα πάνω σε ιπτάμενα αυτοκίνητα εντελώς διαφορετικής αντίληψης, πρέπει να δώσουμε μια κάποια προσοχή. Η τεχνολογία που οδηγείται προς αυτή τη μεριά δεν είναι αυτή του έλικα, αλλά των “μη επανδρωμένων ιπτάμενων οχημάτων” για στρατιωτική χρήση (uav), των ιπτάμενων ρομπότ δηλαδή.  Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα λέγεται myCopter, και έχει διακυρηγμένο στόχο στην “ανάπτυξη της τρίτης διάστασης για ατομικές μεταφορές”, υπό τον κωδικό personal air transport system (pats). Είναι ένα σχέδιο έρευνας και πειραματικών εφαρμογών, στο οποίο συμμετέχουν το γερμανικό κέντρο αεροδιαστημικής, το πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ, το τεχνολογικό ινστιτούτο της Καρλσρούης και το βιο-κυβερνητικό ινστιτούτο Max Planck. Ο διευθυντής του προγράμματος Heinrich Bulthoff, με την γνωστή αυταρέσκεια των νεο-τεχνολόγων, θέτει το ζήτημα ως εξής: σε ότι αφορά τα ιπτάμενα αυτοκίνητα, το ερώτημα δεν είναι το “αν” αλλά το “πότε”.
Υπάρχουν τεχνολογικές προκλήσεις προς επίλυση - και θα λυθούν. Απ’ την απλότητα της οδήγησης (άρα την βέλτιστη σύζευξη ρομπότ και χειριστή) ως τον έλεγχο της εναέριας κυκλοφορίας σε μαζική μικροκλίμακα, έτσι ώστε να περιορίζονται τα ατυχήματα και τα μποτιλιαρίσματα. Οι λύσεις θα ενσωματώνουν, φυσικά, κάθε “τελευταία τεχνολογία”, από τους αισθητήρες μέχρι τα πολύπλοκα συστήματα ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Όμως ο δυναμισμός των προοπτικών αυτού του ενός και μοναδικού αντικειμένου / εμπορεύματος / τεχνολογικής εφαρμογής, του ιπτάμενου αυτοκίνητου, βρίσκεται ακόμα πιο πέρα.

parking

Το αυτοκίνητο και η μαζική του χρήση προίκισε το κατοικείν και τις αστικές συγκεντρώσεις με μια καινούργια αναγκαιότητα: το παρκάρισμα. Στην μορφή πολυ-κατοικία, που εξέφρασε την πύκνωση του αστικού κατοικείν (πύκνωση που, με τη σειρά της, ενισχύθηκε απ’ την γενίκευση των πετρελαιο/βενζινοκίνητων μέσων μεταφοράς, μαζικών και ατομικών), το πρόβλημα του παρκαρίσματος έπρεπε να λύνεται σε συνάφεια με τους δρόμους. Η γενίκευση της ιδιωτικής αεροκίνησης θα αλλάξει τα στάνταρ και τις απαιτήσεις της αποθήκευσης του οχήματος, αλλάζοντας μαζί όχι αναγκαστικά με τις κατοικίες / επαύλεις με τις μεγάλες ελεύθερες επιφάνειες γύρω τους, αλλά σίγουρα την μαζική κατοικία. Θα αλλάξει και την χρήση (ή την αναγκαιότητα) των σύγχρονων αστικών δρόμων. Είτε θα είναι περιττοί με την σημερινή τους χρήση (που θα μπορούσε να αποδοθεί στο “πράσινο”, να χαρούν και οι ευαίσθητες οικολογικά ψυχές) είτε θα γίνουν εδώ κι εκεί περιοχές παρακμιακών και “φτωχών”, που (θα) κινούνται αναγκαστικά κολλημένοι στο έδαφος.
Φυσικά, σε ότι αφορά τον εξοπλισμό του κατοικείν, οι αλλαγές και οι νέες απαιτήσεις έρχονται από πολλές μεριές: απ’ τα δίκτυα ηλεκτρονικής επικοινωνίας μέχρι την αναδιάρθρωση των δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης· και απ’ την ανάγκη για μεταλλασσόμενα “ψυχοκινητικά περιβάλλοντα” κατοίκησης μέχρι δεν ξέρουμε που. Σ’ όλα αυτά, το ιπτάμενο ιδιωτικό αυτοκίνητο θα προσθέσει τον απαραίτητο σύνδεσμο μεταξύ της αναδιάρθρωσης των κατοικιών και της αναδιάρθρωσης των πόλεων - των “νέων” σίγουρα. Φαντάζεται κανείς, για παράδειγμα, ότι η δυνατότητα να μπαινοβγαίνει κανείς στο σπίτι ή στο γραφείο του κατευθείαν, ανεξάρτητα απ’ τον όροφο, χωρίς να αρχίσει ή να καταλήξει στο ισόγειο, μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνιση στοιχείων των κτιρίων όπως οι σκάλες ή τα ασανσέρ (η άνοδος και η κάθοδος συναρτημένες με το έδαφος), διαμορφώνοντας ορόφους ερμητικά αποκλεισμένους μεταξύ τους: η χαρά της ασφάλειας!
Η συντόμευση των αποστάσεων (ο συντομότερος δρόμος είναι η ευθεία, και η πιο σίγουρη ευθεία είναι στο αέρα) θα μπορούσε επίσης να αλλάξει ριζικά την διάταξη, το μέγεθος και τον καταμερισμό των αστικών συγκεντρώσεων και των υποτομέων τους (κατοικία, εμπόριο, εργασία / υπηρεσίες, διασκέδαση). Ακόμα και η βιομηχανία του τουρισμού θα μπορούσε να αλλάξει, αφού τα απόλυτα prive resorts θα απαλλάσσονταν απ’ την ενόχληση των χερσαίων δρόμων προς τα εκεί.
Σημαντικό εξάλλου θέμα, πάντα από καπιταλιστική άποψη, είναι ο όγκος (αριθμός) των ιδιωτικών οχημάτων που χωράνε (να κινούνται) στον αέρα σε σχέση με τους περιορισμούς του εδάφους και των δρόμων. Όχι ότι θα είναι αδύνατο το τρισδιάστατο μποτιλιάρισμα· θα έχει όμως, ακόμα κι αυτό, πολύ μεγαλύτερα περιθώρια σε σχέση με τα παραδοσιακά weekend φρακαρίσματα όλων των πρωτοκοσμικών κοινωνιών.
Κομβικό, ασφαλώς, είναι το ζήτημα της (τεχνολογίας της) κίνησης τέτοιου είδους οχημάτων. Οι γνώσεις μας είναι ασήμαντες για το θέμα, έχουμε ωστόσο υπ’ όψη δύο πρόσφατες εφευρέσεις, σε κλίμακα (ακόμα) σαφώς μικρότερη απ’ αυτήν των πιθανών ιπτάμενων οχημάτων του μέλλοντος. Μια ηλεκτρομαγνητικού χαρακτήρα, που επιτρέπει ένα είδος αιώρησης (σαν μαγνητική “αντιβαρύτητα”). Και μία ρομποτικού: την κατασκευή ενός απόλυτα πειστικού στις κινήσεις και στην αεροδυναμική συμπεριφορά του ρομποτικού γλάρου. Ειδικά αυτό το τελευταίο ίσως αποδειχθεί καταλυτική εφεύρεση, αφού είναι η πρώτη φορά (απ’ όσο ξέρουμε) που ανθρώπινης κατασκευής πτητική μηχανή κινείται στον αέρα χωρίς κανέναν προωθητικό μηχανισμό, αντιγράφοντας με εξαιρετική αξιοπιστία τις κινήσεις των φτερών των πουλιών. Είναι κάτι που ως τώρα φαινόταν αδιανόητο.

και τα οδοφράγματα;

Προφανώς δεν κάνουμε προβλέψεις εξελίξεων ... για φέτος! Ούτε, όμως, για τον 22ο αιώνα. Οι καπιταλιστικές αναγκαιότητες αξιοποίησης του οτιδήποτε μπορεί να ξαναδημιουργήσει δυναμικές αγορές είναι ισχυρότερες από ποτέ: στην πίσω όψη της κρίσης γράφει “ανάπτυξη”, κι αυτό σημαίνει ακόμα ριζοσπαστικότερη αναδιάρθρωση (με όσες και όποιες καταστροφές του “παλιού κόσμου” χρειάζονται...). Τα μηχανικά άλογα μας φαίνονται κοινότυπα εδώ και γενιές, ακόμα και ο πιο άσχετος μπορεί να μιλάει γι’ αυτά (και να νομίζει ότι τα έχει δαμάσει...) - αλλά δεν υπήρχαν από πάντα. Κι ούτε υπάρχει κάποιος νόμος ότι πρόκειται για την τελευταία λέξη στην ατομική κίνηση.
Οι καπιταλιστικές αναγκαιότητες είναι λοιπόν ισχυρότερες από ποτέ, και - κυρίως - εδράζονται σε τεχνολογικές έρευνες που καλπάζουν, και σε εφαρμογές που δοκιμάζονται πειραματικά ενόσω για τους κοινούς θνητούς είναι πέρα από κάθε φαντασία. Έτσι, δεν ήταν όμως και το αεροπλάνο ή το ελικόπτερο όταν πρωτοεμφανίστηκαν;
Επιπλέον, τέτοιου είδους εξελίξεις, περιέχουν και πλευρές ενδοκαπιταλιστικής απαξίωσης και καταστροφής. Τι θα γίνουν, αίφνης, οι βιομηχανίες ελαστικών αν τα μελλοντικά οχήματα δεν ρολάρουν σε άσφαλτο ή χώμα αλλά πετάνε; Θα κλείσουν! Ή θα φτιάχνουν λάστιχα αποκλειστικά για κάψιμο σε οδοφράγματα· και για να ζεσταίνονται τους χειμώνες οι φτωχοί στις παρατημένες διασταυρώσεις...