το χάος σέρνεται

Όταν ο σπουδαίος Παπαντρέου ο Γ (καλή του ώρα) έθεσε τον λαό και τους κομματικούς ταγούς του ενώπιον των ευθυνών τους, προκαλώντας τους δημοψηφιστικά αν είσαι άντρας ρε βγες έξω (απ’ την πιο πρόσφατη ευρωπαϊκή συμφωνία σωτηρίας της πατρίδας...) η γαλλική liberation κυκλοφόρησε με το εξώφυλλο “ΧΑΟΣ”. Διάφορα ντόπια καθεστωτικά μέσα αναπαρήγαγαν την εντυπωσιακή είδηση (χάος στην ελλάδα; από πότε;), ερμηνεύοντας την λέξη “χάος” (ή αφήνοντας την ελεύθερη να ερμηνευτεί) σαν “μπουρδέλο”. Ήταν κι αυτό μέρος της αντι-επανάστασης, ενάντια στην επαναστατική, αντικαπιταλιστική και αντικρατική φυτιλιά που έβαλε ο τότε πρωθυπουργός...  Όμως οι γάλλοι της liberation άλλο πράγμα εννοούσαν: την θεωρία του Χάους. Της οποίας το πιο διάσημο σλόγκαν είναι ότι το πέταγμα μιας πεταλούδας στη κίνα προκαλεί καταιγίδα στον αμαζόνιο. Το πέταγμα της πεταλούδας εν προκειμένω ήταν (το καταλάβατε, έτσι δεν είναι;) στην ελλάδα: η post punk πρόταση για δημοψήφισμα. Η καταιγίδα ήταν τα όσα ακολούθησαν· δεν έφτασε ωστόσο στην κορύφωσή της, αφού οι έλληνες αρνήθηκαν τελικά να αναλάβουν τον ιστορικό τους ρόλο. Όμως η θεωρία του Χάους έχει πάντα αξία. Αν και λεπτεπίλεπτη σε ορισμένες έννοιες της και προκλητική για τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης, αυτή η θεωρία μπορεί να έχει κάτι πει. Για χρέη, χρεωκοπίες, καπιταλιστικές κρίσεις, κλπ.

Σαν επιστημονική θεωρία (και για ορισμένους σαν χωριστή επιστήμη) η θεωρία του χάους μετράει την ανάπτυξή της απ’ τα μέσα, περίπου, της δεκαετίας του 1970. Ξεκίνησε από παρατηρήσεις (και προβλήματα) σχετικά με τον καιρό, για να απλωθεί σε μια μεγάλη έκταση διαφορετικών επιστημονικών πεδίων, απ’ την κοινωνιολογία ως ψυχιατρική, και απ’ την φυσική μέχρι... Αφορά την μελέτη μη γραμμικών συστημάτων. Φαινομένων των οποίων η μελέτη επιτρέπει μεν την διατύπωση κάποιων μαθηματικών τυποποιήσεων ή/και φυσικών κανόνων, όχι όμως (λόγω της πολυπλοκότητας των φαινομένων) τέτοιας ακρίβειας ώστε να εξασφαλίζεται μια πλήρης, σημείο με σημείο, αιτιοκρατική, ντετερμινιστική συναγωγή - και (άρα) πρόβλεψη μελλοντικής συμπεριφοράς. Σύμφωνα με μια έκδοση σχετική με το χάος:
... Τώρα που η επιστήμη άρχισε να αναζητά, το χάος φαίνεται να υπάρχει παντού. Ο καπνός που ανεβαίνει από το τσιγάρο διαλύεται σε περίπλοκες δίνες. Η σημαία που φυσά ο άνεμος πλαταγίζει. Η ροή του νερού σε μια βρύση που από συνεχής γίνεται άτακτη. Το χάος εμφανίζεται στη συμπεριφορά του καιρού, στη συμπεριφορά ενός αεροπλάνου που πετάει, στην κίνηση των αυτοκινήτων σ’ ένα δρόμο ταχείας κυκλοφορίας, στη ροή του πετρελαίου που κυλά στους υπόγειους αγωγούς...
Ένα απ’ τα βασικά στοιχεία που βρίσκονται στα θεμέλια της θεωρίας του χάους είναι η παρατήρηση (και τις τελευταίες δεκαετίες κοινοτοπία) ότι πολύ μικρές, απρόβλεπτες, τυχαίες ή μη εντοπισμένες αλλαγές στην αρχική κατάσταση ενός συστήματος που εμφανίζεται σταθερό, “γραμμικό” και επαρκώς αιτιολογημένο, μπορεί να έχουν πολύ μεγάλες συνέπειες στη συμπεριφορά του. Και αυτό, που μπορούμε να το ονομάσουμε ο πιθανός ρόλος του μικρού και ασήμαντου συμβάντος στην εξέλιξη ενός μεγασυστήματος, είναι το θέμα που μας αφορά εδώ. Παρ’ ότι ορισμένες πλευρές και θέσεις της θεωρίας του χάους έχουν ενδιαφέρον από μόνες τους.

Ο 19ος και 20ος αιώνας έχουν κληροδοτήσει τα μυαλά όλων μας (κυρίων και υποτελών) έναν ορισμένο τρόπο σκέψης που ονομάζεται ορθολογισμός. Σύμφωνα με τον ορθολογισμό, υπάρχει πάντα μια ορισμένη σχέση αιτίου / αποτελέσματος, τόσο στον φυσικό κόσμο όσο και στις κοινωνίες, στις κοινωνικές συμπεριφορές, στις ιδέες, στις πράξεις, στις σχέσεις.
Στην απόλυτη “ανάπτυξη” και ηγεμονία του, αν ήταν ποτέ δυνατό να συμβεί κάτι τέτοιο, ο έτσι ορισμένος ορθολογισμός θα ήταν συνώνυμος της μετατροπής των πάντων σε εργαλεία. Δεν έγινε όμως αυτό. Ο (δυτικός, και εν τέλει καπιταλιστικός) ορθολογισμός συνυπήρξε και συνυπάρχει με κάθε είδος υπονόμευσή του, με μεταφυσικές δηλαδή. Που ενώ μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές αφετηρίες (θρησκεία, φετιχισμός του εμπορεύματος, θέαμα) έχουν την ίδια αν-ορθολογική και αντι-ορθολογική λειτουργία. Εν τέλει, στις κοινωνικές σχέσεις οποιουδήποτε είδους, απ’ την άσκηση των εξουσιών μέχρι τον φόβο, ποτέ δεν θα μπορούσε να είναι κανείς σίγουρος για το τι προκάλεσε τι, ή τι μπορεί να προκαλέσει τι. Ένας βαθμός αοριστίας και αβεβαιότητας παρέμεινε (από κάποιες απόψεις ευτυχώς) στην καθημερινή ζωή ακόμα και του πιο τερατωδώς ορθολογικού ανθρώπου.
Όμως η αναζήτηση της τυπικής, “γραμμικής”, ντετερμινιστικής εξήγησης - του - κόσμου παραμένει ενεργή και ενεργητικά ζητούμενη. Κατά τη γνώμη μας αυτό είναι σωστό: ένας τέτοιος τρόπος σκέψης, ανάλυσης, εξηγήσεων, είναι πάντα επαρκώς ικανοποιητικός στα συμπεράσματά του· υπό την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται εκεί που όντως ταιριάζει, και όχι σαν πανάκεια. Από την άλλη μεριά οι μεταφυσικές είναι πάντα ο ξεπεσμός του πνεύματος και των αισθημάτων: παριστάνουν την “λογική” αλλά έχουν πάντα σαν στόχο την υποδούλωση, διανοητική και συναισθηματική.

Η θεωρία του χάους, σαν αναγνώριση της πολυπλοκότητας και του πολυπαραγοντικού χαρακτήρα πολλών πράξεων και καταστάσεων, κυρίως όμως σαν αναγνώριση της ύπαρξης αστάθμητων παραγόντων που μπορεί να αποδειχθούν (κάποιοι, ή ακόμα και μόνο ένας) καταλυτικής σημασίας, αποτελεί ωστόσο πρόκληση για τον τρέχοντα ορθολογισμό. Η περίπτωση της διεθνούς διακρατικής καπιταλιστικής πολιτικής, ειδικά σε συνθήκες κρίσης σαν τις τρέχουσες, είναι μια τέτοια περίπτωση: είναι αρκετά σύνθετη, όχι τόσο ώστε να εγκαταλείψει κανείς την ανάλυσή της· δεν μπορεί όμως να αναχθεί και σε απλοποιήσεις, σε γραμμικές (ανα)παραστάσεις των τακτικών (επιμέρους) ομάδων αφεντικών.
Υπάρχει κι εδώ ένα ανομολόγητο πρόβλημα. Εννιάμισυ στις δέκα “ερμηνείες” ή “προβλέψεις” σε σχέση με την κρίση καταλήγουν σε συνωμοσιολογία, έστω και παρά τις προθέσεις όσων τις κάνουν, ακριβώς επειδή χρησιμοποιούν μονοδιάστατους, γραμμικούς τρόπους ανάλυσης και απλοϊκά μοτίβα κατανόησης. Στις δικές μας προσεγγίσεις, παρότι αυτό δεν φαίνεται (η μεθοδολογία δεν είναι πάντα στην επιφάνεια της κριτικής) η πολύπλοκη και (ακόμα και) νεφελλώδης [1] εμφάνιση αντιτιθέμενων τακτικών (των αφεντικών ή/και των υποτελών) λαμβάνεται υπ’ όψη. Πράγμα που κάνει ακόμα σημαντικότερη την κατανόηση της γενικής και απρόσωπης λειτουργίας του καπιταλισμού· των δομικών χαρακτηριστικών της κρίσης και της αναδιάρθρωσης· και των γενικών τάσεων της καπιταλιστικής κίνησης. Μόνο στο φόντο αυτών των γενικών δεδομένων μπορεί κανείς να αντιληφθεί κριτικά την ασταθή πλευρά των εξελίξεων χωρίς να γυρίσει ο ίδιος ανάποδα, με το κεφάλι κάτω και τα πόδια επάνω.
Πέρα, ωστόσο, απ’ την πολιτική σημασία της αναγνώρισης της πολυπλοκότητας και της εγγενούς αστάθειας ορισμένων επιπέδων του καπιταλιστικού πλέγματος, η διαμόρφωση της δυνατότητας “φασματικών” συλλογισμών, σκέψεων δηλαδή που αφορούν και καλύπτουν ταυτόχρονα διαφορετικά ενδεχόμενα, άρα μια γκάμα απ’ αυτά, έχει αξία ακόμα και για την καθημερινή ζωή. Ειδικά σε περιόδους σαν αυτή όπου το “κοινωνικό” αποσυντίθεται, και όπου οι παλιές βεβαιότητες βουλιάζουν, αφήνοντας άτομα και σύνολα ατόμα σε ένα δυσάρεστο, οδυνηρό υπαρξιακό κενό. Υπάρχει πάντα κάποια τάξη μέσα στο χάος είναι ένα απ’ τα δόγματα της θεωρίας του χάους· στις περιπτώσεις για τις οποίες συζητάμε η εσωτερική συνοχή (της κριτικής σκέψης και πράξης) δεν υπάρχει αυτονόητα. Πρέπει να δημιουργηθεί σε συνάρτηση με την (ακόμα και) ρευστή πραγματικότητα· κι όχι αγνοώντας την.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Η λέξη νεφελλώδης στην τρέχουσα χρήση της παραπέμπει σε κάτι ασαφές. Όχι όμως στο cloud computing. Συνεπώς υπάρχει μια κάποια εξέλιξη...
[ επιστροφή ]