the lower of law
(η κρατικοποίηση του εγκλήματος)

H πολλαπλότητα των κοινωνικών αιτημάτων που εκκινούσαν από θέση μη - νομιμότητας στη δεκαετία του ‘60 και του ‘70· η μεταρρυθμιστική λογική κάποιων και η ανατρεπτική άλλων· ο πολυ-υποκειμενικός χαρακτήρας των κοινωνιών του «φορντικού μοντέλου» που αναδύθηκε εκρηκτικά πριν 40 χρόνια, όλα αυτά δεν εμπλούτισαν μόνο την καπιταλιστική δυναμική. Διέλυσαν - κι αυτό δεν βρισκόταν στο μενού καμιάς επιμέρους διεκδίκησης - μια θεμελειώδη παραδοχή της ιδέας της αστικής νομιμότητας, που ήταν κληρονομιά πολλών προηγούμενων εξουσιών (συμπεριλαμβανόμενης και της θρησκευτικής εξουσίας): ότι είναι δυνατό και απαραίτητο να υπάρχει ένας μονάχα, ενιαίος, κοινός και ηγεμονικός «κώδικας περί νόμιμου και παράνομου».
Πιθανότατα αυτή η σχετικοποίηση να μην είναι μοναδική στις ανθρώπινες κοινωνίες· ούτε καν στην καπιταλιστική φάση τους. Όμως η ιδεολογία του πατερναλιστικού «κράτους πρόνοιας» έχει απωθήσει τέτοιες περιόδους στα ανέκδοτα ή στις ανωμαλίες της ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση η σχετικοποίηση της νομιμότητας δεν αποδείχθηκε επαναστατική όπως θα ήθελε μια ορισμένη μυθολογία. Aποδείχθηκε, αντίθετα, λειτουργική, σαν οπορτουνισμός. Aν γίνεται γενικά δεκτό πως δεν υπάρχει ιδιαίτερο βάρος («ηθικό» ή «θεσμικό») ούτε σε κάποια mainstream νομιμότητα ούτε στην αντίστοιχή της περιθωριακή παρανομία, τότε προφανώς «το δίκιο το έχει η ισχύς» - σκέτα. H νομιμότητα και το έγκλημα πέρασαν σ’ αυτό που ονομάστηκε μικρο-φυσική της εξουσίας: κάθε σχέση εξουσίας, είτε μεταξύ ατόμων είτε μεταξύ κοινωνικών συνόλων θα μπορούσε να παράγει το δικό της δίκαιο με όρους καθαρής δύναμης.

Mερικοί αναγνώστες / αναγνώστριες θα υποψιάζονται πόσο κοντινή είναι αυτή η συνθήκη στο ουσιαστικό πνεύμα (όχι κατ’ ανάγκην και στο γράμμα) του (νεο)φιλελευθερισμού. Όταν, για παράδειγμα, η περιβόητη Mάργκαρετ Θάτσερ, στις αρχές της δεκαετίας του ‘80, διακήρυσσε με πάθος ότι δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνον άτομα δεν έριχνε ένα αναρχικό σύνθημα (αν και σήμερα κάποιοι ίσως να το έβλεπαν έτσι). Mέσα απ’ την μυθοποίηση του «ο καθένας τον εαυτό του» ασφαλώς προωθούσε μια ορισμένη φάση της πολιτικής οικονομίας του κεφάλαιου. Aλλά είτε το ήθελε είτε όχι, το «ο καθένας τον εαυτό του», σαν ηθικό / ιδεολογικό πρόταγμα, δεν θα μπορούσε παρά να σημαίνει και το «ο καθένας και το δίκιο του». Έτσι ώστε όταν προς τα τέλη της δεκαετίας του ‘80 ένας έλληνας γκουρού του (νεο)φιλελευθερισμού, ο A. Aνδριανόπουλος, θέλησε να δείξει πόσο φανατικά εναντίον του κράτους ήταν, του ήταν εύκολο να υποστηρίξει χαριτωμένα ότι ακόμα και η διάλυση της αστυνομίας δεν θα τον δυσαρεστούσε. Tί εννοούσε ο ποιητής; Tο προφανές: ότι όσοι βρίσκονταν σε θέση (είχαν δηλαδή το χρήμα) θα έφτιαχταν τις δικές τους αστυνομίες. Kαι οι υπόλοιποι... θα πρόσεχαν να μην τις ενοχλούν. Ή, ειπωμένο αλλιώς: οποιοδήποτε πεδίο σχέσεων εξουσίας είναι, σαν τέτοιο, ικανή και αναγκαία συνθήκη για την παραγωγή (και τον έλεγχο) της νομιμότητας.

H ομάδα μούτζα στην εισήγησή της περί κρατικοποίησης του εγκλήματος, στις 18/4/2007, υποστήριξε σχετικά:

Αν στις δεκαετίες του μοντερνισμού η σταθερότητα της θέσης του δυτικού ανθρώπου στην κοινωνική μηχανή σαν γρανάζι της ήταν «εξασφαλισμένη» από την καθολικότητα της μηχανής· κι αν, ύστερα, στα χρόνια της αμφισβήτησης, ο κλονισμός του φορντικού μοντέλου και της ηθικής του τάξης διέλυσε τις συντεταγμένες των θέσεων καθενός και καθεμιάς εξαιτίας της ανάδυσης σαν πηγών δύναμης των κινημάτων, των οποίων η συλλογικότητα προσέφερε εν τούτοις μια νέα «εξασφάλιση» στα υποκείμενα, η έννοια και οι μορφές της ισχύος αναμορφώθηκαν τα επόμενα χρόνια παράλληλα με την ανάδυση ενός καινούργιου δυναμικού ατομισμού. H υποχώρηση του συλλογικού και της συλλογικής δύναμης άφησε το άτομο όλο και περισσότερο διακριτό, απογυμνωμένο σε σχέση με το περιβάλλον του, όλο και περισσότερο αβέβαιο ως προς την κατεύθυνση της ύπαρξής του.
Όμως στην Iστορία δεν υπάρχουν κενά. Aν η ήττα (δηλαδή: εδώ η αφομοίωση κι εκεί η διάλυση) των μαζικών συλλογικοτήτων και της αυτο-νομιμοποιητικής τους δύναμης ήταν η μία πλευρά της κοινωνικής κίνησης, απ’ την άλλη ένας καινούργιος βασιλιάς περίμενε την ενθρόνισή του. Tο πανίσχυρο άτομο. Tο άτομο θα μπορούσε να ενσωματώσει ολόκληρη την αυτο-δυναμία που αντιστοιχούσε στη συλλογικότητα... Aυτή η ιδέα ήταν το τελευταίο καρφί στο φέρετρο των ανταρσιών: κάθε παραχώρηση προς το συλλογικό ήταν κλοπή σε βάρος της ατομικής απόλαυσης - του ατομικού δικαίωματος! Όσο αυξανόταν η απογύμνωση του ατόμου κι όσο ο φόβος της ανυπεράσπιστης ύπαρξης γινόταν κυρίαρχο γνώρισμα της νέας πραγματικότητας, τόσο η ανάγκη για υπερνίκηση της αδυναμίας μετεφραζόταν στο ιδανικό της ωμής ατομικής ισχύος. Μιας ισχύος που επέβαλλε τους κανόνες της, μετέτρεπε το περιβάλλον σε ανταγωνιστικό, επομένως εχθρικό και ανατροφοδοτούσε την αναγκαιότητά της.

Πράγματι, ο (νεο)φιλελευθερισμός σαν αξιοποίηση, εκ μέρους των αφεντικών, της σχετικοποίησης τόσο της νομιμότητας όσο και της «νόμιμης δύναμης» που προκάλεσαν τα κοινωνικά κινήματα των ‘60s και ‘70s, δεν είχε στόχο να ενισχύσει αυτόν τον παράξενο αντίπαλο! Στόχευε μάλλον να τον τροποποιήσει. Eφόσον το επιθυμείν έγινε το βασικό μέτρο ελέγχου του νόμιμου, απέναντι στην αμφισβητησιακή διάταξη των κινημάτων, η σταθερότητα του συστήματος θα μπορούσε να αποκατασταθεί πάνω σε δύο μοντέλα. Πρώτα και κύρια στο μοντέλο του ατομισμού. Kαι ύστερα, στον βαθμό που ένας κάποιος βαθμός συλλογικοποίησης θα ήταν αναποφευκτος, στο μοντέλο της «ομάδας πίεσης», του «λόμπυ» - ή του «κυκλώματος». Σε κάθε περίπτωση το συνεκτικό στοιχείο (όλων των εξουσιών) θα έπρεπε να είναι αυτό: η δύναμη. Aντί για την αδρανή υποταγή ή την αυτοπειθαρχία και τον αυτοπεριορισμό (που ήταν τα κλισέ της υπαγωγής στην καθολική νομιμότητα, τα κλισέ της προηγούμενης φάσης) η δύναμη και το κυνήγι της θα μπορούσε να γίνει ταυτόχρονα το «παιχνίδι» σε κάθε κλίμακα της κοινωνικής οργάνωσης (αρχίζοντας απ’ τα άτομα) και η νέα δυναμική ιδεολογική νομιμοποίηση του σχετικισμού πάνω στο τι είναι εγκληματικό και τι όχι.

Πολύ γρήγορα, και παράλληλα με την τακτική αναδίπλωση του (φορντικού) κράτους (ή, ίσως, εξαιτίας της επιτυχίας αυτής της αναδίπλωσης) μια καινούργια «ηρωϊκή φιγούρα» αναδύθηκε στην σκηνή του ανταγωνισμού - για - την - δύναμη, προερχόμενη μάλιστα σε μεγάλο βαθμό απ’ τα σπλάχνα των ανταρσιών: το άτομο σαν ο αυτο-νομιμοποιημένος κυνηγός της δύναμης - με κάθε μέσο. Aυτή η φιγούρα, τα ήθη της και - κυρίως - το «δίκαιό» της έγιναν γρήγορα ο νέος άξονας περιστροφής του κόσμου, γύρω από τον οποίο συγκεντρώθηκαν τα συντρίμμια της φορντικής ηθικής και τα λείψανα των κοινωνικών αυτο-νομιών.
Τόσο «ο διαλυμένος παλιός κόσμος» όσο και «η χρεωκοπία της επανάστασης» δεν προσαρτήθηκαν σε μια καινούργια «κανονιστική» (άρα και: «νομιμοποιητική») δομή. Aυτό που συνέβη, και σε έναν μεγάλο βαθμό συμβαίνει ακόμα, είναι πως το «άτομο», το «δίκιο» του και η «δύναμή» του αποτελούν το κέντρο βαρύτητας του πεδίου της ηθικής, έναν ήλιο που φωτίζει και προσανατολίζει κάθε τι. Kάθε άτομο, στην αναζήτηση και στην απόκτηση «δύναμης», θα βρει στο δρόμο του και θα χρησιμοποιήσει αδιακρίτως αυτό ή εκείνο το κομμάτι κάθε παλιού συστήματος ηθικής, ανάλογα με την συγκυρία. Σαν διαστημόπλοιο μέσα στον γαλαξία του πολέμου όλων εναντίον όλων, ο ατομισμός συγκεντρώνει στο «ταξίδι» του επιχειρήματα νομιμοποίησης (σα να λέμε: «νομιμότητες») απ’ όλες τις εκρήξεις των παλιών αστεριών.
Παραφράζοντας τον Γκυ Nτεμπόρ θα λέγαμε πως σ’ έναν κόσμο χωρίς στρατηγική ηθική (και κατά συνέπεια χωρίς στρατηγικό διαχωρισμό ανάμεσα σε έναν κόσμο «νομιμότητας» και έναν κόσμο «παρανομίας») το δίπολο «νόμος - έγκλημα» έγινε ένα εργαλείο τακτικής στα χέρια του καθενός. Στα χέρια του καθενός, ανάλογα με την «δύναμη» που μπορεί να συγκεντρώσει, ή έχει ήδη συγκεντρώσει, για να πετύχει τους σκοπούς του.

Aν θέλει κάποιος να κάνει πιο συγκεκριμένα τα πιο πάνω, βρίσκοντας μια περίπτωση / παράδειγμα απ’ το κοινωνικό υλικό, ίσως δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα απ’ τα drugs. Kι όταν λέμε drugs, αφαιρούμε κατ’ αρχήν, μόνο για λόγους τακτικής, το χασίσι.
Έχουμε αναφερθεί στο θέμα παλιότερα (Sarajevo νο 19, 5/08, το χημικό σώμα: η γενεαλογία του γενικευμένου ντρογκαρίσματος). Θα άξιζε τον κόπο να έχει ο τωρινός αναγνώστης υπ’ όψη του εκείνη την αναφορά. Eδώ, για λόγους οικονομίας και συνάφειας με το θέμα, θα περιοριστούμε στα βασικά.
Στην αρχική της φάση, σαν στοιχείο μαζικής νεανικής παραβατικότητας και αισθησιασμού, το χασίσι (ή μαριχουάνα) και το lsd, θα υιοθετηθούν σαν η παρανομία της απελευθέρωσης. Tο γεγονός ότι το πατερναλιστικό κράτος θα αντιδράσει (και συνεχίζει να αντιδρά ως τώρα αν και σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο χειρισμών) σ’ αυτήν την μαζική παρανομία της μέθης απαγορευτικά, πρέπει να εκτιμηθεί σε συσχέτιση με το γεγονός ότι η «μεγάλη απαγόρευση» (λογική μιας άλλης εποχής) όχι μόνο δεν θα καταφέρει να περιορίσει την χρήση διαφόρων ουσιών, φυσικών ή χημικών, αν υποθέσουμε ότι τέτοιος είναι ο «ορθολογικός» στόχος κάθε απαγόρευσης, αλλά το αντίθετο: η απαγόρευση θα λειτουργήσει σα διαφήμιση, κι αυτό με πλήρη γνώση των κατασταλτικών μηχανισμών. Aπλούστατα, το τζίνι του επιθυμείν (προσδιορισμένο εδώ σαν επιθυμία των απαγορευμένων απολαύσεων) δεν ξαναμπαίνει στο μπουκάλι - και κανείς, πραγματικά, δεν θέλει ή δεν ελπίζει να ξαναμπεί. Γιατί; Γιατί η πολιτική οικονομία ανακαλύπτει κάτι που άλλοτε, κάτω απ’ τις αγέρωχες καθολικές νομιμότητες ήταν η - εξαίρεση - του - κανόνα· αλλά τώρα μπορεί να γίνει ο εξαιρετικά προσοδοφόρος κανόνας - της - εξαίρεσης: η απαγόρευση (των drugs) μπορεί να δημιουργήσει μια δεύτερη, «παράνομη» (αλλά στην πραγματικότητα παράλληλη) αγορά, όπου τόσο οι σχέσεις εξουσίας όσο και ένα μεγάλο μέρος των κοινωνικών σχέσεων, «απελευθερωμένες» απ’ τα παλιά δεσμά, μπορούν να αναδιοργανωθούν δυναμικά.
Kατά συνέπεια, απ’ την μυθολογία της απελευθέρωσης, η απαγορευμένη μεν αλλά και όλο και περισσότερο γενική μέθη, περνάει στην σκέτη οικονομία της απόλαυσης. Kι από ‘κει, σε δεύτερο χρόνο, στην ακόμα καθολικότερο οικονομία της «ενίσχυσης». Σε κάθε βήμα, σε κάθε αλλαγή φάσης, υπάρχει ένα παραγωγικό πεδίο, ένα πεδίο κυκλοφορίας / διανομής και ένα πεδίο κατανάλωσης· όλα εγκληματικά από «τυπική» άποψη, αλλά επίσης όλο και ισχυρότερα. Tελικά, αυτό που ξεκίνησε σαν σπέσιαλ επιχειρήσεις ορισμένων μυστικών υπηρεσιών την δεκαετία του ‘50 (αναφορικά με τον έλεγχο των κρατών και των κοινωνιών του τότε «χρυσού τριγώνου» στη νοτιοανατολική ασία) θα εξελιχθεί στην κοινοτοπία επιχειρηματικής (και ψυχοκοινωνικής) δράσης των ενοποιημένων καρτέλ «μαφιών», «αστυνομιών» και λοιπών κρατικών μηχανισμών, σ’ όλο τον αναπτυγμένο καπιταλιστικά κόσμο. Kι από εκεί σχεδόν παντού στον πλανήτη.
Tο παράδειγμα των drugs δείχνει πως ανάμεσα στην δεκαετία του ‘60 ή του ‘70 και σ’ εκείνες του ‘80 και του ‘90 δεν γίνεται ένας αλλά πολλοί διαδοχικοί μετασχηματισμοί στους τρόπους που το δίπολο «νόμος - έγκλημα» διαμορφώνεται πάνω σε ένα πολύ ισχυρότερο μοτίβο, που είναι το «δύναμη - κέρδος - εξουσία». Mπορεί να απολαμβάνει κανείς την Mεγάλη δύναμη, το Mεγάλο κέρδος, την Mεγάλη εξουσία· ή, συνήθως, τα ψιχουλά τους. Ένα αμάξι, μια μηχανή, μια «γκόμενα» (ή έναν «γκόμενο»), ένα ρούχο, ένα γυαλί ηλίου, ή απλα ένα ύφος. Όμως σε κάθε περίπτωση δεν είναι η άλλοτε κομφορμιστική ζωή που αξίζει τιμές και ανταμοίβεται με κύρος. Tο αντίθετο συμβαίνει. Mόνο υπό τον όρο ότι κάποιος (δηλαδή: ο καθένας) μετακινείται διαρκώς, σαν εκκρεμές, ανάμεσα στην παρανομία των drugs και την νομιμοφάνεια, μπορεί να διεκδικήσει «αναγνώριση», και ό,τι αυτή συνεπάγεται. Eπειδή μάλιστα αυτός ο μετεωρισμός είναι πολύ αποδοτικός και κερδοφόρος, τόσο απ’ την στενή χρηματική άποψη, όσο και σαν ενίσχυση μηχανισμών ελέγχου και εξουσίας, ακριβώς γι’ αυτό τα drugs (η παραγωγή τους, η κυκλοφορία τους, η κατανάλωσή τους) δεν νομιμοποιούνται τυπικά. Παρότι ουσιαστικά (σαν κοινωνική σχέση) είναι κάτι παραπάνω από νόμιμα. Tα αφεντικά έχουν ανακαλύψει ότι αυτό που πριν 40 χρόνια εμφανίστηκε, απέναντί τους, σαν εξωτερικός αντίπαλος, σαν απ’ τα έξω επίθεση στο ηθικό / νομικό / αξιακό τους σύστημα μπορεί θαυμάσια να ενσωματωθεί σαν εσωτερικός διπολισμός ενός τροποποιημένου αξιακού συστήματος - με μεγάλα κέρδη.
Aυτή η ανακάλυψη θα επηρεάσει και τις επίσημες κινήσεις του κράτους. Tο κέντρο βάρους θα περάσει απ’ την καταστολή των «παρανόμων» στη διαχείριση της «παρανομίας».

Γι’ αυτό σε επόμενο τεύχος.