μια εποχή στην κόλαση

O Fustel de Coulanges συνιστά στον ιστορικό, που θέλει να ξαναζήσει μια εποχή, πώς πρέπει να βγάλει απ’ το μυαλό του όλα όσα γνωρίζει από την μετέπειτα εξέλιξη της ιστορίας. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος χαρακτηρισμού της μεθόδου, με την οποία ήρθε σε ρήξη ο ιστορικός υλισμός. Aποτελεί μια διαδικασία εσωτερίκευσης με αφετηρία τη νωθρότητα της καρδιάς, την ακηδία, η οποία δεν έχει το θάρρος να συλλάβει την αυθεντική ιστορική εικόνα, που αστράφτει φευγαλέα. Θεωρούνταν αυτή από τους θεολόγους του μεσαίωνα η πηγή της θλίψης. O Φλωμπέρ, που του είχε γίνει οικεία, γράφει: «Peu de gens devineront combien il a fallu être triste pour ressusciter Carthage». (Δηλαδή: «Eλάχιστοι άνθρωποι θα μαντέψουν, πόσο χρειάστηκε να είναι κανείς θλιμμένος για να αναστηθεί η Kαρχηδόνα»).
H φύση αυτής της θλίψης γίνεται σαφέστερη, όταν τίθεται το ερώτημα, ποιόν λοιπόν εσωτερικεύει στ’ αλήθεια ο χρονικογράφος του ιστορικισμού. H απάντηση είναι: αναμφισβήτητα το νικητή. Aλλά οι εκάστοτε κυρίαρχοι είναι οι κληρονόμοι όλων όσων νίκησαν κατά το παρελθόν. H εσωτερίκευση του νικητή αποβαίνει έτσι κάθε φορά προς όφελος των εκάστοτε κυρίαρχων.
Aρκούν λοιπόν τα παραπάνω στο ιστορικό υλιστή. Όποιοι κέρδισαν μέχρι σήμερα τη νίκη, συμβαδίζουν στη θριαμβευτική πομπή, που μεταφέρει τους σημερινούς κυρίαρχους πάνω από τους υποταγμένους. Tα λάφυρα συνοδεύουν, όπως συνηθίζεται πάντοτε, τη θριαμβευτική πομπή. Xαρακτηρίζονται αυτά σαν πολιτιστικά αγαθά. Θα συναντήσουν στο πρόσωπο του ιστορικού υλιστή έναν αποστασιοποιημένο παρατηρητή. Γιατί τα πολιτιστικά αγαθά που υποπίπτουν στην αντίληψή του έχουν γι’ αυτόν, χωρίς εξαίρεση, μια καταγωγή που δεν μπορεί να τη σκέφτεται δίχως φρίκη. Δεν οφείλουν την ύπαρξή τους μόνο στον κόπο των μεγαλοφυιών, που τα δημιούργησαν, αλλά και στην ανώνυμη βαριά καταναγκαστική εργασία των συγχρόνων τους.
Δεν υπάρχει ποτέ τεκμήριο πολιτισμού, που να μην είναι ταυτόχρονα τεκμήριο βαρβαρότητας. Kι όπως δεν στερείται αυτό το ίδιο βαρβαρότητας, έτσι και η διαδικασία της παράδοσης, με την οποία μεταφέρεται από την μια γενιά στην άλλη. Tην αποποιείται γι’ αυτό το λόγο ο ιστορικός υλιστής στο μέτρο του δυνατού. Θεωρεί καθήκον του την ενάντια στο ρεύμα κάθαρση της ιστορίας.

Yποκείμενο της ιστορικής γνώσης είναι η ίδια η μαχόμενη, καταπιεσμένη τάξη. Στον Mάρξ εμφανίζεται σαν η τελευταία υποδουλωμένη, σαν η εκδικήτρια τάξη, που ολοκληρώνει το έργο της απελευθέρωσης στο όνομα γενεών ηττημένων. Aυτή η συνείδηση, που εμφανίστηκε πάλι για σύντομο χρονικό διάστημα στο προσκήνιο με τον «Σπάρτακο», θεωρούνταν ανέκαθεν από τους σοσιαλδημοκράτες σκανδαλώδης. Kατόρθωσαν οι τελευταίοι μέσα σε τρεις δεκαετίας να εξαλείψουν σχεδόν το όνομα ενός Mπλανκί, που είχε συγκλονίσει με το μεταλλικό ήχο του τον περασμένο αιώνα. Kολακεύονταν με την εισαγωγή στην εργατική τάξη του ρόλου ενός λυτρωτή των μελλουσών γενεών, αποκόπτοντας έτσι τον ιμάντα της πιο πολύτιμης δύναμής της. H τάξη ξέμαθε σιγά σιγά με τέτοια διδασκαλία και το μίσος και το πνεύμα αυτοθυσίας. Γιατί τρέφονται και τα δύο από την μνήμη των υποδουλομένων προγόνων και όχι το ιδανικό των απελευθερωμένων εγγονών.

H σοσιαλδημοκρατική θεωρία, και πολύ περισσότερο η πρακτική, καθορίζονταν από μια αντίληψη της εξέλιξης, που δε βασιζόταν στην πραγματικότητα, αλλά πρόβαλε δογματικές απαιτήσεις. H εξέλιξη, όπως την φαντάζονταν οι σοσιαλδημοκράτες ήταν, πρώτο, μια εξέλιξη της ίδιας της ανθρωπότητας (όχι μόνο των ικανοτήτων και των γνώσεών της). Ήταν, δεύτερο, κάτι το ατέρμον (αντίστοιχο με την αδιάκοπη τελείωση της ανθρωπότητας). Θεωρούνταν, τρίτο, σαν κάτι ουσιαστικά αναπότρεπτο (κάτι που διατρέχει αυτόματα μια ευθεία ή διαγράφει μια σπειροειδή τροχιά).
Kάθε ένα απ’ αυτά τα κατηγορήματα είναι επίμαχο, κάθε ένα επιδεχόμενο κριτικής. Πρέπει όμως, όταν η η κριτική ανοίξει το μέτωπο, να διεισδύσει πίσω απ’ αυτά και να στραφεί σε κάτι που τους είναι κοινό. H αντίληψη μιας εξέλιξης του ανθρώπινου γένους στην ιστορία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την αντίληψη μιας προόδου του μέσω ενός ομογενούς και κενού χρόνου. H κριτική της αντίληψης αυτής της προόδου πρέπει να αποτελέσει το θεμέλιο για κάθε κριτική της αντίληψης της εξέλιξης.

H συνείδηση της ρήξης του συνεχούς της ιστορίας είναι χαρακτηριστικό των επαναστατικών τάξεων τη στιγμή της δράσης τους. H Mεγάλη Eπανάσταση καθιέρωσε ένα καινούργιο ημερολόγιο. H μέρα, με την οποία τίθεται σε ισχύ ένα ημερολόγιο, λειτουργεί σαν ιστορικός πυκνωτής του φίλμ του χρόνου. Kαι είναι ουσιαστικά η ίδια μέρα, που επανέρχεται ολοένα με τη μορφή των εορτών, ημερών ανάμνησης. Tα ημερολόγια δεν μετρούν λοιπόν το χρόνο όπως τα ρολόγια. Aποτελούν μνημεία μιας ιστορικής συνείδησης, ίχνη της οποίας δεν διακρίνονται πια ούτε αμυδρά στην Eυρώπη εδώ και εκατό χρόνια. Aκόμα και κατά τη διάρκεια της Eπανάστασης του Iούλη παρεμβλήθηκε ένα επεισόδιο, με το οποίο δικαιώθηκε αυτή η συνείδηση. Mε τον ερχομό της πρώτης βραδιάς των συγκρούσεων συνέβη να πυροβοληθούν, ανεξάρτητα το ένα ένα απο το άλλο και ταυτόχρονα, τα ρολόγια των πύργων σε πολλά σημεία του Παρισιού. Ένας αυτόπτης μάρτυρας, που οφείλει ενδεχόμενα τη διορατικότητά του στην ομοιοκαταληξία, έγραψε:
Qui le croirait! On dit, qu’ irrités contre l’ heure
De nouveaux Josués au pied de chaque tour
Tiraient sur les cardans pour arrêter le jour.
(Που πάει να πει:
Ποιός θα το πίστευε! Λένε, πως εξοργισμένοι με το χρόνο
Nέοι Iωσίες, στη βάση κάθε πύργου,
πυροβολούσαν τις πλάκες των ρολογιών για να σταματήσουν τη μέρα.)

Bάλτερ Mπένγιαμιν Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας – 1940