Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά της μεταπολεμικής περιόδου κάνει την εμφάνισή της στα τέλη της δεκαετίας του '60 και στις αρχές της δεκαετίας του '70. Εμφανίζεται σαν ένα πολιτικό ρεύμα που, παρότι διατηρεί στενές επαφές με τα φασιστικά μεσοπολεμικά κινήματα, παρότι διαποτίζεται από το ίδιο ολοκληρωτικό πνεύμα με τους “γεννήτορές” της, δεν αποτελεί ουσιαστική συνέχεια των κομμάτων αυτών σε επίπεδο προγραμματικό. Για πρώτη φορά εκείνη την περίοδο ακροδεξιά κόμματα κάνουν την εμφάνισή τους και σημειώνουν εκλογική επιτυχία, τέτοια που να τοποθετηθούν στέρεα στο πολιτικό προσκήνιο στις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά. Έτσι έχουμε το 1973 την εμφάνιση του Fremskridtspartiet στη δανία και του Fremskrittpartiet στη νορβηγία. Λίγα χρόνια νωρίτερα, στις γερμανικές εκλογές του 1969, το NPD συγκεντρώνει ποσοστό περίπου 6%, κάνοντας φανερό ότι η ακροδεξιά στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη δεν ήταν άλλο πια ένα κατάλοιπο του παρελθόντος με φθίνουσα, εκλογικά και πολιτικά, πορεία αλλά, πλέον, μια αναδυόμενη συνιστώσα του μέλλοντος, ικανή να αναδιαμορφώσει εκ νέου τον πολιτικό χάρτη [6Για περισσότερα βλ. το Ralf Melzer & Sebastien Serafin (επιμ.), Ο Δεξιός εξτρεμισμός στη Ευρώπη: Αναλύσεις χωρών, αντίπαλες στρατηγικές, προσπάθειες εξόδου προς την αγορά εργασίας, εκδ. Πόλις & Friedrich Ebert Stiftung, Αθήνα-Berlin, 2014.].
Πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένο ότι όλες οι παραπάνω αναλυτικές κατηγορίες δεν εμφανίζονται παντού και πάντα με την ίδια υφή, μιας και οι πολιτικές ιδιομορφίες κάθε χώρας, τα πολιτισμικά συμφραζόμενα του εκάστοτε “δεξιού χώρου” και οι “ιδιαιτερότητες” των εκάστοτε “ακροδεξιών φύρερ” συντείνει στην εμφάνιση ποικιλόμορφων - σε τύπο και περιεχόμενο - εκδοχών της ακροδεξιάς. Το παράδειγμα της ελλάδας είναι κατατοπιστικό. Η εμφάνιση του εθνικού μετώπου στα μέσα της δεκαετίας του '90 δεν συνάντησε τη διαφωνία κανενός ως προς το ότι επρόκειτο για ένα κλασικό κόμμα της “νέας δεξιάς”: ένας φιλόδοξος φύρερ, με ισχυρές πολιτικές διασυνδέσεις, συντονισμένος με τις ευρωπαϊκές τάσεις και “πνευματικό τέκνο” της λεπενικής παράταξης, ιδρύει το ελληνικό παράρτημά της. Δεν ισχύει το ίδιο όμως με το παλαιότερο παράδειγμα της εθνικής πολιτικής ένωσης (επεν), στην περίπτωση της οποίας έχουμε να κάνουμε μ’ έναν πολιτικό σχηματισμό που παρότι συστάθηκε στα μέσα της δεκαετίας του '80, εμφανίζεται αισθητά αργοπορημένος σε σύγκριση με τις ευρωπαϊκές τάσεις της εποχής του. Η επεν παρότι στελεχώνεται από “ριζοσπάστες” για την εποχή της ακροδεξιούς, επιδεικνύει έναν αμετανόητο αναχρονισμό στο λόγο, στο πρόγραμμα και στην τακτική της. Αποκηρύττει στο σύνολό τους τις ανανεωτικές δεξιές τάσεις, διατηρεί στενότατους δεσμούς με τους απριλιανούς πραξικοπηματίες (πρώτη εικόνα, αριστερά) και αρνείται πεισματικά να συνθηκολογήσει με τη σοσιαλδημοκρατική συγκυρία δηλώνοντας τον αντικομμουνισμό της σε κάθε τόνο (δεύτερη εικόνα, αριστερά). Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι αυτή η ιδεολογική αγκύλωση του ακροδεξιού χώρου σε “παλαιομοδίτικα” μοτίβα τον ανάγκασε να αυτοδιαλυθεί στα εξ ων συνετέθη, στο τέλος της δεκαετίας του ‘80, όπως θα δούμε στην συνέχεια, προς αναζήτηση μιας ανανεωμένης ταυτότητας.
ο ελληνο-ιταλικός άξονας
Η χρονολογία είναι 12 Δεκεμβρίου 1969. Το μέρος είναι η πλατεία Φοντάνα, στο Μιλάνο, στον ιταλικό βορρά. Ένας ισχυρός εκρηκτικός μηχανισμός σκάει στην είσοδο της Banca Nazionale dell' Agricoltura, σκοτώνοντας 18 ανθρώπους και τραυματίζοντας άλλους 88. Η τρομοκρατική ενέργεια θα μείνει γνωστή ως σφαγή της Πιάτσα Φοντάνα. Αρχικά οι ιταλικές αρχές απέδωσαν την πράξη σε δύο αναρχικούς, τον Giuseppe Pinelli, σιδηροδρομικό εργάτη που εκπαραθυρώθηκε και βρέθηκε νεκρός κατά την διάρκεια της ανάκρισης, και τον Pietro Valpreda. Η συνέχεια των ερευνών απέδειξε ότι η έκρηξη αποτελούσε τμήμα μιας συνολικότερης προβοκατόρικης εκστρατείας ιταλών φασιστών, η οποία περιλάμβανε τυφλά χτυπήματα και τη δημιουργία ενός διάχυτου κλίματος κοινωνικού φόβου και ανησυχίας. Η εκστρατεία αυτή θα μείνει γνωστή με το όνομα “στρατηγική της έντασης”.
Ο δικαστής Catallano, που θα χειριστεί κάποια χρόνια αργότερα την υπόθεση, θα συντάξει μια “μαύρη λίστα” στην οποία εμφανίζονται εξέχοντα ονόματα του ευρωπαϊκού νεοφασιστικού χώρου που διατηρούσαν στενές επαφές μεταξύ τους και εμπλεκόταν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε προβοκατόρικες ενέργειες. Κάποια από τα ονόματα της λίστας, που θα απασχολήσουν και εμάς στη συνέχεια, είναι τα ακόλουθα: Πίνο Ράουτι, Έλιο Μασσαγκράντε, Κλεμέντο Γκρατσιάνι, Κωνσταντίνος Πλεύρης, Τηλέμαχος Κόμπης, Ανδρέας Δενδρινός, Μηνάς Μηνασιάν, Δημήτρης Ναστούλης, Σπυρίδων Σταθόπουλος κ.ά. Η εν λόγω λίστα δόθηκε στην δημοσιότητα από τον μιλανέζο εφέτη ανακριτή Guido Salvini [7Παρατίθεται στο Νίκος Κλειτσίκας & Andrea Speranzoni, Φαινόμενα Τρομοκρατίας: ο ελληνικός νεοφασισμός μέσα από τα απόρρητα έγγραφα των μυστικών υπηρεσιών, εκδ. Προσκήνιο - Άγγελος Σιδεράτος, Αθήνα ,2003, σελ. 67 επ.].
Η σχέση που διατηρούσε το χουντικό καθεστώς με κάποιους ιταλούς νεοφασίστες κρατάει από το 1968 και μια σειρά από “εκπαιδευτικά ταξίδια” που είχαν πραγματοποιήσει κλιμάκια με υψηλά στελέχη του ιταλικού νεοφασισμού στην ελλάδα [8Δημοσιογραφική ομάδα “ιός”, Μαύρη κρουαζιέρα, εφημ. Ελευθεροτυπία (22/4/2007)]. Ένα από αυτά έγινε στις 16 Απριλίου 1968, όταν πενήντα δύο επίλεκτοι ιταλοί φασίστες, μαζί με μερικές δεκάδες έλληνες φοιτητές, που στην πλειοψηφία τους δεν είχαν σχέση με την ομάδα των ιταλών, κατέφτασαν στο λιμάνι της Ηγουμενίτσας καλεσμένοι της χούντας. Μεταξύ των επιβατών, προσκεκλημένοι του απριλιανού καθεστώτος ήταν ο Elio Massagrande [Έλιο Μασσαγκράντε] και ο Pino Rauti [Πίνο Ράουτι], ο πρώτος υπαρχηγός και ο δεύτερος αρχηγός και ιδρυτής της ιταλικής νεοφασιστικής οργάνωσης Ordine Nuovo ['Ορντινε Νουόβο]. Όπως διαβάζουμε στον Κλειτσίκα, σκοπός του ταξιδιού ήταν η εκπαίδευσή των ελλήνων νεοφασιστών “σε μεθόδους και τεχνικές εισοδισμού σε οργανώσεις της αριστεράς” [9Νίκος Κλειτσίκας-Andrea Speranzoni, ό.π.]. Πάντως, μια λεπτομερέστερη ματιά μας οδηγεί στο γενικότερο συμπέρασμα ότι γύρω από τον ελληνο-ιταλικό άξονα τυλιγόταν μια σειρά φανερών και κρυφών δραστηριοτήτων των κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών. Υπό αυτή την έννοια το εν λόγω ταξίδι δεν ήταν παρά μια ακόμα σκηνή σε ένα έργο που εξελισσόταν (και εξελίσσεται;) για χρόνια.
Η οργανική συνάφεια που διατηρούσε το ελληνικό στρατιωτικό καθεστώς με το ιταλικό παρακράτος πηγάζει κατά μία άποψη από τα περίφημα δίκτυα stay behind των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Τα δίκτυα stay behind ήταν οργανωμένες παραστρατιωτικές ομάδες υπό τη στενή διοίκηση και εποπτεία νατοϊκών στρατιωτικών, οι οποίες βρισκόταν σε ετοιμότητα να αντιμετωπίσουν τον κομμουνιστικό κίνδυνο και την πιθανότητα ένοπλης εξέγερσης σε χώρες που είχαν οργανωμένο κομμουνιστικό κίνημα και δυνητικά θα μπορούσαν να βρεθούν υπό την επιρροή της εσσδ. Αυτές οι παραστρατιωτικές δομές βρισκόταν σε συνεννόηση τόσο με αντίστοιχες μυστικές οργανώσεις στο εσωτερικό των εθνικών στρατών [10Ο Giano Accame, ιταλός νεοφασίστας, στην εισήγησή του με θέμα Η αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου στην Ελλάδα που έγινε στη Ρώμη 3-5 Μάη 1965 και παρατίθεται στο Νίκος Κλειτσίκας-Andrea Speranzoni, ό.π., υποστηρίζει ότι ο ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) αποτελεί διεθνή οργάνωση που σχεδιάστηκε και δημιουργήθηκε από το δυτικό συμμαχικό στρατόπεδο ώστε να αποτραπεί η απώλεια της εξουσίας από τη Δεξιά. Για περισσότερα σχετικά με την ιστορία του ΙΔΕΑ βλ. το Δημήτρης Δεμερτζής, Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών: από την ίδρυση στην εδραίωση 1944-1952, περ. Ουτοπία, τχ. 102, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2013, σελ. 133.] όσο και με τους νεοφασιστικούς σχηματισμούς που την περίοδο εκείνη γνώριζαν μεγάλη άνθηση [11Για περισσότερα βλ. το Pierre Milza, Οι μελανοχιτώνες της Ευρώπης: η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από το 1945 μέχρι σήμερα, εκδ. SCRIPTA, Αθήνα 2004, σελ. 322.]. Το εν ελλάδι παράρτημα του δικτύου είχε το όνομα κόκκινη προβιά ενώ το ιταλικό είχε το όνομα επιχείρηση gladio [12Παρότι δεν έχει υπάρξει ακόμα κάποια “επίσημη” εξιστόρηση της δομής και της λειτουργίας της “κόκκινης προβιάς”, κατά καιρούς διάφορα σχετικά άρθρα - ελληνόφωνα και μη -, βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Το γερμανικό περιοδικό “Spiegel” είχε κάνει λόγο στο παρελθόν για πιθανές σχέσεις του δικτύου με βομβιστικές ενέργειες που έγιναν στην ελλάδα μέχρι και την δεκαετία του 1980 σε Κομοτηνή και Μυτιλήνη ενώ πρόσφατα (περιοδικό HOT DOC, τεύχος 59 Α' Σεπτέμβριος 2014) ο δημοσιογράφος Κ. Βαξεβάνης έκανε μια σειρά “αποκαλύψεων” για την δράση της “κόκκινης προβιάς” στην ελλάδα· πολλές από τις οποίες δυστυχώς πάσχουν από ιστορική τεκμηρίωση.]. Μια οργάνωση αυτού του δικτύου ήταν και η περίφημη ordine nuovo.
η ordine nuovo (που σημαίνει νέα τάξη)
Η επιρροή που άσκησε ο Julius Evola [Τζούλιους Έβολα] [13Ιταλός εθνικιστής φιλόσοφος, 1898-1974.] στους δεξιούς εξτρεμιστικούς κύκλους που αναπτύχθηκαν στην περιφέρεια του ιταλικού φασιστικού κόμματος MSI (Movimento Sociali Italiano – Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα) οδήγησε μεταπολεμικά στη συγκρότηση ενός ένοπλου ρεύματος στα σπλάχνα της ιταλικής δεξιάς, το οποίο από το 1946 (χρονιά κατά την οποία ιδρύθηκε το MSI) και έπειτα εκφράστηκε μέσα σε διάφορες τάσεις ενός διάχυτου και ένοπλου δεξιού εξτρεμισμού. Μία από τις κεντρικές φιγούρες της τάσης αυτής ήταν ο Πίνο Ράουτι. Στα 1956 ο Ράουτι θα ιδρύσει το Centro Studi Ordine Nuovo (Κέντρο Μελετών Νέα Τάξη), το οποίο σε λίγα χρόνια θα φτάσει να αριθμεί μερικές χιλιάδες μέλη σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας.
Η ordine nuovo αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο τυλίχθηκε το νήμα του ευρωπαϊκού νεοφασισμού. Η οργάνωση φιλοδοξούσε να συσπειρώσει τους ανά κράτη φασιστικούς πυρήνες μέσα από τη λειτουργία ενός κεντρικού συντονιστικού οργάνου, τον έλεγχο του οποίου θα είχε η ίδια. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, στελέχη της οργάνωσης έκαναν ταξίδια και επισκέψεις, όπως αυτή που περιγράψαμε παραπάνω. Μέσα από τέτοιου είδους παρακρατικές δικτυώσεις και παρασκηνιακές γνωριμίες στήθηκε σταδιακά ένα δίκτυο νεοφασιστικών οργανώσεων σε διάφορες χώρες στης κεντρικής και νότιας ευρώπης. Το άτυπο όνομά του ήταν “μαύρη διεθνής” και φιλοδοξούσε να γίνει η διεθνής των ευρωπαίων φασιστών. Από συνέντευξη που ο υπαρχηγός της οργάνωσης, Μασσαγκράντε και ο αρχηγός Clemento Gracianni [Κλεμέντο Γκρατσιάνι] παραχώρησαν από το Μόναχο τον Δεκέμβριο του 1974 στον απεσταλμένο του περιοδικού Panorama, Ρομάνο Καντόρε, αντιγράφουμε τα εξής (ειπωμένα με έπαρση, και άγνωστο βαθμό υπερβολής):
Massagrande: Είμαστε οι αληθινοί κληρονόμοι του Ναζισμού. Θέλουμε να καταστρέψουμε τη δημοκρατία, να ξεριζώσουμε πολιτικά τον εβραϊσμό, να καταργήσουμε την ψήφο, να εμπιστευθούμε την καθοδήγηση του κράτους σε λίγους αριστοκράτες της διανόησης. [...] Οι εγγεγραμμένοι στις γραμμές της Νέας Τάξεως είναι 2.000. Οι βάσεις στην Ιταλία είναι πολλές, αλλά δεν μπορούμε να αναφέρουμε τον αριθμό τους. Στην Ευρώπη πάντως η οργάνωσή μας μπορεί να υπολογίζει σε πέντε κέντρα επιχειρήσεων.
Panorama: Ποιες είναι οι προθέσεις σας για το μέλλον;
Graciani: Η συγκρότηση μιας μαύρης οργάνωσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπό την ηγεσία μας. Επιπλέον, πάντα σε ό,τι αφορά στο διεθνές επίπεδο, είμαστε έτοιμοι να αποκαταστήσουμε επαφές με τη Λιβύη του Μουαμάρ Ελ Καντάφι και με την Αργεντινή της Ιζαμπελίτα Περόν. Η Λιβύη και η Αργεντινή είναι οι δύο πιο συγγενικές πολιτικά σε μας χώρες [14περ. ΑΝΤΙ, τχ. 10, Ιανουάριος 1975, σελ. 6.].
Τα ταξίδια των στελεχών του MSI στην ελληνική πρωτεύουσα ήταν συχνά. Σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης η εξάμηνη επίσκεψη των Graciani και Massagrande στην Αθήνα, από τον Αύγουστο του 1974 μέχρι τον Γενάρη του 1975. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους οι ιταλοί φασίστες είχαν συχνές συναντήσεις με ορισμένα ντόπια πρωτοπαλίκαρα του φασισμού, όπως τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε Αριστοτέλη Καλέντζη [15Με τον οποίο, μάλιστα, ο Μασσαγκράντε συνεταιρίστηκε ιδρύοντας την ε.π.ε. “Νόστος”, την οποία μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να εντοπίσει αν ανατρέξει στο ΦΕΚ 1682/10.08.1974. Οι γνώστες της ντόπιας ακροδεξιάς παράδοσης ξέρουν καλά ότι η εν λόγω επιχείρηση διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στη συγκρότηση των πρώτων φασιστικών ομάδων της μεταπολίτευσης γιατί λειτουργούσε ως σημείο συνάντησης. Η επιχείρηση αφορούσε εστιατόριο, το όνομα του οποίου ήταν Ristorante Verona. Ο Πάνος Ξηροφώτης, παλιά καραβάνα του ντόπιου φασισμού και υπεύθυνος των εκδόσεων “Θούλη”, διασώζει τη μνήμη του εστιατορίου, τιτλοφορώντας το blog που διατηρεί με το ίδιο όνομα. Για περισσότερα εδώ: www.ristorante-verona.blogspot.com], τον σμηνίτη Ιωάννη Μάγγο και τον ομοεθνή τους Άντζελο Άντζελι, τους οποίους είδαμε σε φωτογραφία που δημοσιεύσαμε στο προηγούμενο τεύχος.
Τα πρώτα συνθήματα που έφεραν την υπογραφή “Νέα Τάξις” δεν άργησαν να εμφανιστούν σε δρόμους της Αθήνας. Όταν τον Μάιο του 1975 τα στενά των Εξαρχείων (εικόνα, κάτω), βιβλιοπωλεία και μαγαζιά με είδη λαϊκής τέχνης γέμισαν με τα εν λόγω φασιστικά συνθήματα [16περ. ΑΝΤΙ, τχ. 19, Μάιος 1975, σελ. 6, “Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στην Αθήνα”.] οι πρώτοι νεοφασιστικοί πυρήνες ήταν έτοιμοι να δράσουν δημόσια στην Αθήνα. Το άμεσο μέλλον θα τους έδινε τα περιθώρια. Η ίδια εικόνα φτιάχτηκε και στη Θεσσαλονίκη. Μια περιοχή που εκτείνεται γύρω από το κέντρο και οριοθετείται ανατολικά από τα πανεπιστήμια και δυτικά από τον Βαρδάρη, μέσα σε λίγο καιρό γέμισε διάσπαρτα συνθήματα της ομάδας “Νέα Τάξις” και του κόμματος της 4ης Αυγούστου. Στα ερτζιανά της πόλης εξέπεμπε επίσης ήδη από τις αρχές του 1974 ο ραδιοφωνικός σταθμός “Ράδιο Ευρώπη”, που ανήκε στο ίδιο κόμμα [17περ. ΑΝΤΙ, τχ. 20, Μάιος 1975, σελ. 8, “Νέα Τάξη-νεοφασιστικά πλέγματα: καινούργια πλοκάμια σε όλη την χώρα”.].
Αυτά μέχρι εδώ. Στο επόμενο τεύχος θα συνεχίσουμε να ξετυλίγουμε το νήμα του ελληνο-ιταλικού άξονα, αφηγούμενοι τις χαριτωμένες ιστορίες του “εθνικιστικού συνδέσμου ελλήνων φοιτητών ιταλίας” και του περιοδικού “νέα ενιαία δεξιά”.
rupax
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 - Για τις σχέσεις που διατηρούσε το GRECE με νεοναζιστικά δίκτυα στην Ευρώπη και την Β. Αμερική βλ. το Πιερ Αντρέ Ταγκύεφ, Ο ερευνητής, η άκρα δεξιά και οι κοινωνικές επιστήμες, περ. Νέα Εστία, τεύχος 1827, Νοέμβριος 2009, σελ. 755.
2 - Alain de Benoist, Vu de droite, Anthologie crituque des idees contemporaines, Copernic, Paris 1977. Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί επτά έργα του Ντε Μπενουά, μεταξύ των οποίων και το Φιλελευθερισμός: εχθρός των λαών από τις φασιστικές εκδόσεις “Ελεύθερη Σκέψις” σε μετάφραση Μάκη Βορίδη.
3 - Για περισσότερα βλ. το Luc Boltanski & Arnaud Esquerre, Η επέκταση του πεδίου της Δεξιάς, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2014.
4 - Δημήτρης Σαββίδης, Νέα Δεξιά: ένα κίνημα ιδεών εθνικιστικής ανατροπής, εκδ. Λόγχη, Αθήνα 2011.
5 - Περ. Νέα Ενιαία Δεξιά, τχ. 8-9, Νοέμβριος 1977.
6 - Για περισσότερα βλ. το Ralf Melzer & Sebastien Serafin (επιμ.), Ο Δεξιός εξτρεμισμός στη Ευρώπη: Αναλύσεις χωρών, αντίπαλες στρατηγικές, προσπάθειες εξόδου προς την αγορά εργασίας, εκδ. Πόλις & Friedrich Ebert Stiftung, Αθήνα-Berlin, 2014.
7 - Παρατίθεται στο Νίκος Κλειτσίκας & Andrea Speranzoni, Φαινόμενα Τρομοκρατίας: ο ελληνικός νεοφασισμός μέσα από τα απόρρητα έγγραφα των μυστικών υπηρεσιών, εκδ. Προσκήνιο - Άγγελος Σιδεράτος, Αθήνα ,2003, σελ. 67 επ.
8 - Δημοσιογραφική ομάδα “ιός”, Μαύρη κρουαζιέρα, εφημ. Ελευθεροτυπία (22/4/2007)
9 - Νίκος Κλειτσίκας-Andrea Speranzoni, ό.π.
10 - Ο Giano Accame, ιταλός νεοφασίστας, στην εισήγησή του με θέμα Η αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου στην Ελλάδα που έγινε στη Ρώμη 3-5 Μάη 1965 και παρατίθεται στο Νίκος Κλειτσίκας-Andrea Speranzoni, ό.π., υποστηρίζει ότι ο ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) αποτελεί διεθνή οργάνωση που σχεδιάστηκε και δημιουργήθηκε από το δυτικό συμμαχικό στρατόπεδο ώστε να αποτραπεί η απώλεια της εξουσίας από τη Δεξιά. Για περισσότερα σχετικά με την ιστορία του ΙΔΕΑ βλ. το Δημήτρης Δεμερτζής, Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών: από την ίδρυση στην εδραίωση 1944-1952, περ. Ουτοπία, τχ. 102, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2013, σελ. 133.
11 - Για περισσότερα βλ. το Pierre Milza, Οι μελανοχιτώνες της Ευρώπης: η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από το 1945 μέχρι σήμερα, εκδ. SCRIPTA, Αθήνα 2004, σελ. 322.
12 - Παρότι δεν έχει υπάρξει ακόμα κάποια “επίσημη” εξιστόρηση της δομής και της λειτουργίας της “κόκκινης προβιάς”, κατά καιρούς διάφορα σχετικά άρθρα - ελληνόφωνα και μη -, βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Το γερμανικό περιοδικό “Spiegel” είχε κάνει λόγο στο παρελθόν για πιθανές σχέσεις του δικτύου με βομβιστικές ενέργειες που έγιναν στην ελλάδα μέχρι και την δεκαετία του 1980 σε Κομοτηνή και Μυτιλήνη ενώ πρόσφατα (περιοδικό HOT DOC, τεύχος 59 Α' Σεπτέμβριος 2014) ο δημοσιογράφος Κ. Βαξεβάνης έκανε μια σειρά “αποκαλύψεων” για την δράση της “κόκκινης προβιάς” στην ελλάδα· πολλές από τις οποίες δυστυχώς πάσχουν από ιστορική τεκμηρίωση.
13 - Ιταλός εθνικιστής φιλόσοφος, 1898-1974.
14 - περ. ΑΝΤΙ, τχ. 10, Ιανουάριος 1975, σελ. 6.
15 - Με τον οποίο, μάλιστα, ο Μασσαγκράντε συνεταιρίστηκε ιδρύοντας την ε.π.ε. “Νόστος”, την οποία μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να εντοπίσει αν ανατρέξει στο ΦΕΚ 1682/10.08.1974. Οι γνώστες της ντόπιας ακροδεξιάς παράδοσης ξέρουν καλά ότι η εν λόγω επιχείρηση διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στη συγκρότηση των πρώτων φασιστικών ομάδων της μεταπολίτευσης γιατί λειτουργούσε ως σημείο συνάντησης. Η επιχείρηση αφορούσε εστιατόριο, το όνομα του οποίου ήταν Ristorante Verona. Ο Πάνος Ξηροφώτης, παλιά καραβάνα του ντόπιου φασισμού και υπεύθυνος των εκδόσεων “Θούλη”, διασώζει τη μνήμη του εστιατορίου, τιτλοφορώντας το blog που διατηρεί με το ίδιο όνομα. Για περισσότερα εδώ: www.ristorante-verona.blogspot.com
16 - περ. ΑΝΤΙ, τχ. 19, Μάιος 1975, σελ. 6, “Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στην Αθήνα”.
17 - περ. ΑΝΤΙ, τχ. 20, Μάιος 1975, σελ. 8, “Νέα Τάξη-νεοφασιστικά πλέγματα: καινούργια πλοκάμια σε όλη την χώρα”.
