#29 - 02/2024

Μπροστά στην πόρτα του (φυσικού) νόμου

Οι νόμοι της κίνησης του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου, ο νόμος της βαρύτητας του Νεύτωνα, οι νόμοι του Maxwell για τον ηλεκτρομαγνητισμό, οι νόμοι του Μέντελ για τη γενετική, οι νόμοι της θερμοδυναμικής, οι νόμοι της ανάκλασης και της διάθλασης των φωτεινών ακτίνων... Η μέση κοινωνική αντίληψη, όπως έχει διαμορφωθεί από το εκπαιδευτικό (και το ιδεολογικό) σύστημα, αντιλαμβάνεται τη φύση περίπου όπως ο Γαλιλαίος: ως ένα βιβλίο του οποίου το κείμενο είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών. Μία εναλλακτική παρομοίωση θα ήταν ενδεχομένως αυτή ενός λαβυρίνθου που κρατάει καλά φυλαγμένα κάποια μυστικά πίσω από διάφορες πόρτες. Αρκεί κανείς να ανακαλύψει την εξίσωση – κλειδί που ταιριάζει στην κάθε κλειδαριά ώστε να αποκτήσει πρόσβαση στα άδυτα της φύσης. Σε κάθε περίπτωση και ανεξαρτήτως της όποιας μεταφοράς θέλει να χρησιμοποιήσει κάποιος, η φύση γίνεται αντιληπτή ως κάτι το καταρχάς απρόσιτο στον άνθρωπο στην οποία αυτός δεν έχει άμεση πρόσβαση. Τα μαθηματικά όμως τού επιτρέπουν να άρει το πέπλο της σύγχυσης και να διακρίνει την αρμονία της φύσης η οποία, σε ένα δεύτερο επίπεδο, τελικά λειτουργεί στη βάση αρραγών και απαράβατων νόμων. Σε αυτό το επίπεδο της ευταξίας και της ομαλότητας δεν υπάρχει χώρος για αμφιβολίες και εξαιρέσεις. Ο νόμος είναι νόμος και η ισχύς του είναι συμπαγής, ενιαία, συνεχής και αδιάπτωτη τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο.

Αυτή η κατά βάση νομολογική ή ακόμα και χομπσιανή σύλληψη της φύσης ως μίας ενότητας που διατηρεί τη συνοχή της χάρη σε έναν βλοσυρό, πανεπόπτη «Λεβιάθαν» δεν φαίνεται να έχει υποστεί πλήγματα, παρά το γεγονός ότι οι εκάστοτε νόμοι δεν επιδεικνύουν την απολυτότητα και τη σταθερότητα που θα ήθελαν ο Καρτέσιος, ο Νεύτωνας και ο Κέπλερ. Η ξερή και μονότονη γραμμικότητα του νευτώνειου χωροχρόνου έδωσε τελικά τη θέση της στις γοητευτικές καμπύλες και καμπυλώσεις της σχετικότητας ενώ το περίφημο δόγμα της βιολογίας (που μονοδρόμησε τη λειτουργία του κυττάρου αποκλειστικά από το DNA προς τις πρωτεΐνες και απαγόρευσε την ανάποδη κατεύθυνση) έχει εδώ και καιρό εκμετρήσει το ζην για να αφήσει τα κύτταρα να κάνουν την έκφυλη ζωή τους, ενσωματώνοντας ενίοτε γενετικό υλικό ακόμα και από ιούς. Για όσους παραμένουν πιστοί σε ιδέες περί επιστημονικής (αρά και, όπως συνήθως υπονοείται, ηθικής) προόδου, τέτοιες αλλαγές παραδειγμάτων δεν είναι τίποτα άλλο παρά επεισόδια μέσα στην περιπέτεια συσσώρευσης της γνώσης. Τα κάθε φορά νέα παραδείγματα απλώς τελειοποιούν τα προηγούμενα, προσθέτοντας νέες ψηφίδες στο μωσαϊκό της ανθρώπινης γνώσης, δίχως να αναιρούν ό,τι έχει προηγηθεί. Δεν θα επιμείνουμε ιδιαίτερα σε αυτό το ζήτημα. Ο επιστημονικός διαφωτισμός που έβλεπε στην τεχνοεπιστήμη την ενσάρκωση του απόλυτου ορθολογισμού και το αρχέτυπο για κάθε είδος γνώσης έχει υποστεί τις κριτικές που του αναλογούσαν, έστω κι αν αυτές οι κριτικές δεν έχουν αποκτήσει βαθιές ρίζες μέσα στο κοινωνικό φαντασιακό ή αν συχνά εκφράζονται στην πιο εκχυδαϊσμένη και κακοχωνεμένη μορφή τους. Οι ποικιλώνυμοι «νόμοι της φύσης» χρειάζονται και αυτοί τις αναθεωρήσεις τους από καιρού εις καιρόν, κάτι που δεν συμβαίνει μόνο λόγω κάποιας εμπειρικής ανεπάρκειας ή ορθολογικής αδυναμίας να εξηγηθούν ορισμένα φαινόμενα. Εξω-επιστημονικοί και ευρύτερα κοινωνικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν εξίσου βαρύνοντα ρόλο.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις είναι λίγο – πολύ γνωστές και σχεδόν τετριμμένες για όσους έχουν ασχοληθεί έστω και κατ’ ελάχιστο με τη λεγόμενη «κοινωνιολογία της γνώσης», όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται στους ακαδημαϊκούς κύκλους αυτό που κάποτε ονομαζόταν απλώς κριτική σκέψη (απέναντι ακόμα και στην επιστήμη). Το ζήτημα, ωστόσο, μπορεί να αποκτήσει ευρύτερες διαστάσεις. Αν οι νόμοι της τάδε ή δείνα επιστήμης παρουσιάζουν νοηματικές μεταπτώσεις και άρα η ισχύς τους αναγκαστικά σχετικοποιείται και γίνεται κατανοητή μόνο εντός συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών, τότε μήπως συμβαίνει κάτι ανάλογο και με την ίδια την έννοια του φυσικού νόμου καθεαυτόν; Από τον Αριστοτέλη στον Νεύτωνα και από τον Νεύτωνα στον Αϊνστάιν, οι νόμοι της κίνησης των σωμάτων μέσα στον χωροχρόνο εκφράστηκαν με ριζικά διαφορετικούς τρόπους και τίποτα δεν αποκλείει (για την ακρίβεια, είναι μάλλον βέβαιο) ότι κάποια στιγμή και η σχετικότητα θα θεωρείται παρωχημένη και θα έχει αντικατασταθεί από κάποια άλλη θεωρία. Θα ήταν όμως δυνατό να φτάσει να θεωρείται παρωχημένη σύνολη η αντίληψη ότι η φύση διέπεται από νόμους; Και αν όντως είναι δυνατό κάτι τέτοιο, θα μπορούσε να συμβεί μόνο ως αποτέλεσμα κάποιας παλινδρόμησης στα ερέβη του αντι-επιστημονισμού και του ανορθολογισμού ή μήπως και ως αποτέλεσμα μιας καθόλα υγιούς και απόλυτα ορθολογικής ιστορικής διαδικασίας;

Η ιστορία υποδεικνύει ήδη ένα μέρος της απάντησης. Οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν μάθει να ζουν μέσα σε «φυσικούς νόμους» μόλις τους τελευταίους τρεις αιώνες. Θα χρειάζονταν ισχυρές δόσεις αλαζονείας και μυωπικής φιλαυτίας για να θεωρήσει κανείς ότι όλη η υπόλοιπη ανθρώπινη ιστορία μέχρι τον 17ο αιώνα μπορεί να προγραφεί συνοπτικά ως «ανορθολογική» επειδή δεν γνώριζε κάτι περί μιας φύσης που διοικείται από νόμους. Με αυτή τη διαπίστωση περί απουσίας των φυσικών νόμων από τις κοινωνικές αντιλήψεις δεν υπονοείται βέβαια ότι αυτές δεν είχαν εν γένει καμμία σχέση με ιδέες περί κανονικοτήτων της φύσης. Δεν υφίσταται καμμία κοινωνία που να μην έχει αναπτύξει έστω στοιχειώδεις «θεωρίες» για τα φυσικά φαινόμενα και την όποια επαναληψιμότητά τους· φυσικά εκμεταλλευόμενη προς όφελός της τις προβλεπτικές δυνατότητες που παρέχουν οι όποιες φυσικές κανονικότητες. Ωστόσο, η αντίληψη περί φυσικών νόμων είναι μόνο ένας από τους δυνατούς τρόπους για να εκφραστούν κοινωνικά αυτές οι φυσικές κανονικότητες. Σίγουρα δεν είναι ο μοναδικός και, όπως ίσως είναι αναμενόμενο, φέρει ευκρινές το στίγμα της ιστορικής εποχής που τον γέννησε [1Τα ιστορικά στοιχεία που παραθέτουμε τα αντλήσαμε από τις εξής πηγές. Το βιβλίο του E.A. Burtt The Metaphysical Foundations of Modern Science (πρώτη έκδοση το 1924) αποτελεί μία από τις πρώτες απόπειρες διερεύνησης της καταγωγής των φυσικών νόμων από φιλοσοφική σκοπιά.
Το 1942, ο Αυστριακός Edgar Zilsel, υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών (των Χορκχάιμερ και Αντόρνο) όταν αυτό βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, δημοσιεύει το κλασσικό του άρθρο The Genesis of the Concept of Physical Law. Θα περίμενε κανείς ότι η βιβλιογραφία θα είχε εμπλουτιστεί σημαντικά έκτοτε. Δεν συμβαίνει αυτό, ωστόσο. Μερικά ακόμα άρθρα που έχουν εμφανιστεί διάσπαρτα είναι τα:
The origin and development of the concept of “laws of nature”, John R. Milton, 1981,
The Origins of Scientific “Law”, Jane E. Ruby 1986,
Metaphysics and the Origins of Modern Science: Descartes and the Importance of Laws of Nature, John Henry, 2004,
The development of the concept of laws of nature, Peter Harrison, 2008.].

Ίσως η πιο εντυπωσιακή αντιστροφή της σχέσης νόμου και φύσης, όπως μας την έχει κληροδοτήσει ο 17ος αιώνας στο σύμπλεγμα «φυσικός νόμος», μπορεί να βρεθεί στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στο ρεύμα της σοφιστικής. Ένα από τα βασικά αντιθετικά δίπολα που έφεραν στο προσκήνιο οι σοφιστές ήταν αυτό μεταξύ φύσης και νόμου, σε βαθμό μάλιστα που η φράση «νόμος της φύσης» θα ακουγόταν ως αντίφαση εν τοις όροις στα αυτιά τους (και όχι μόνο στα δικά τους). Ως λέξη, ο νόμος παρέπεμπε κατά κύριο λόγο σε αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε κοινωνική σύμβαση ή, με άλλα λόγια, στους κανόνες συμπεριφοράς που επιβάλλουν οι εκάστοτε κοινωνικές νόρμες. Δεν επρόκειτο βέβαια για μια αθώα και απλή διαπίστωση εκ μέρους των σοφιστών, του είδους εκείνου που εκφέρεται με αποστασιοποιημένη αντικειμενικότητα για να καταλήξει σε κοινοτοπίες όπως «όλες οι κοινωνίες ακολουθούν κάποιους κανόνες». Ο σχετικισμός της σοφιστικής είχε και μια έντονα «διαφωτιστική» πρόθεση, στον βαθμό που σκόπευε, κατά την περίφημη ρήση του Πρωταγόρα, να θέσει ως μέτρο κρίσης όλων των πραγμάτων τον ίδιο τον άνθρωπο· απορρίπτοντας, με άλλα λόγια, μεταφυσικές δοξασίες και αναφορές σε υπερβατικές ιδέες. Για τους σοφιστές, η κυρίαρχη ηθική που αντλούσε νομιμοποίηση από θρησκευτικές αντιλήψεις δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μία σύμβαση (ένας νόμος) που είχε επιβληθεί σχεδόν πραξικοπηματικά για να διασφαλίσει συγκεκριμένα συμφέροντα και όχι λόγω κάποιας ορθολογικής ανωτερότητας – με μια μικρή δόση υπερβολής, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι οι σοφιστές υπήρξαν οι πρώτοι ανατόμοι της ιδεολογίας ως ψευδούς συνείδησης. Το αντίπαλο δέος του νόμου ήταν η φύση η οποία ήταν και η μόνη που μπορούσε να υποδείξει το πραγματικό συμφέρον ενός όποιου υποκειμένου. Η φύση ήταν το καταφύγιο που βρήκαν οι σοφιστές όχι μόνο για αυστηρά επιστημολογικούς λόγους αλλά και για πολιτικούς.

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Separatrix

Σημειώσεις

1 - Τα ιστορικά στοιχεία που παραθέτουμε τα αντλήσαμε από τις εξής πηγές. Το βιβλίο του E.A. Burtt The Metaphysical Foundations of Modern Science (πρώτη έκδοση το 1924) αποτελεί μία από τις πρώτες απόπειρες διερεύνησης της καταγωγής των φυσικών νόμων από φιλοσοφική σκοπιά.
Το 1942, ο Αυστριακός Edgar Zilsel, υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών (των Χορκχάιμερ και Αντόρνο) όταν αυτό βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, δημοσιεύει το κλασσικό του άρθρο The Genesis of the Concept of Physical Law. Θα περίμενε κανείς ότι η βιβλιογραφία θα είχε εμπλουτιστεί σημαντικά έκτοτε. Δεν συμβαίνει αυτό, ωστόσο. Μερικά ακόμα άρθρα που έχουν εμφανιστεί διάσπαρτα είναι τα:
The origin and development of the concept of “laws of nature”, John R. Milton, 1981,
The Origins of Scientific “Law”, Jane E. Ruby 1986,
Metaphysics and the Origins of Modern Science: Descartes and the Importance of Laws of Nature, John Henry, 2004,
The development of the concept of laws of nature, Peter Harrison, 2008.
[ επιστροφή ]