#07 - 10/2016

01001100110107 – cyborg

“Η προσωπική πυκνότητα”, έλεγε ο Κουρτ Μοντάουγκεν στο γραφείο του στο Πεενεμύντε μόλις λίγα βήματα μακριά από εδώ, διατυπώνοντας το Νόμο που μια μέρα θα φέρει το όνομά του, “είναι ευθέως ανάλογη προς το χρονικό εύρος ζώνης”.
Το “χρονικό εύρος ζώνης” είναι το εύρος του παρόντος σου, του τώρα σου. Είναι το γνωστό “dt” υπολογισμένο ως εξαρτημένη μεταβλητή. Όσο περισσότερο σκέφτεσαι το παρελθόν και το μέλλον, τόσο πιο μεγάλο είναι το εύρος ζώνης σου, τόσο πιο συμπαγής η προσωπικότητά σου. Αλλά όσο πιο στενή είναι η αίσθηση του Τώρα, τόσο πιο διαλυμένος είσαι. Μπορεί να φτάσεις σε σημείο που θα δυσκολεύεσαι να θυμηθείς τι έκανες πριν από πέντε λεπτά. [*Gravity’s Rainbow, μυθιστόρημα, του Thomas Pynchon, 1973.]

Έχει αλλάξει ήδη (και θα συνεχίσει να αλλάζει) η καθημερινή αίσθηση που έχουμε για τον χρόνο μας. Υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί το ιδανικό ανθρώπινο μέτρο γι’ αυτήν την αίσθηση, ή όλα είναι σχετικά και αλλάζουν ανάλογα με τις εποχές; Και οι μηχανές, οι μηχανές που είναι μέρος της καθημερινότητάς μας, επηρεάζουν αυτήν την αίσθηση; Είναι ψευδαίσθηση το “τρέχω” και το “δεν προλαβαίνω”; Αν όχι, τι σχέση έχει με τις high tech εφαρμογές;

Οι στατιστικές και οι μετρήσεις δείχνουν ορισμένες τάσεις. Ο καθημερινός χρόνος (μετρημένος σε ώρες ανά άτομο, κατά μέσο όρο) ενασχόλησης με ψηφιακές συσκευές επικοινωνίας με οποιαδήποτε έννοια (κυρίως κινητά και υπολογιστές) αυξάνεται ραγδαία σ’ όλο τον κόσμο· εντονότερα στις καπιταλιστικά αναπτυγμένες κοινωνίες. Και επειδή το καθημερινό 24ωρο δεν έχει αλλάξει σε διάρκεια, θα προσθέταμε: ο ψηφιακός καθημερινός χρόνος αυξάνεται ραγδαία σε βάρος του “μη ψηφιακού” καθημερινού χρόνου.

Η υποκειμενική αίσθηση του χρόνου έτσι όπως δημιουργείται μέσα από την χρήση ψηφιακών συσκευών είναι πρωτότυπη. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η ένταση. “Συμβαίνουν πάρα πολλά εκεί” (στις οθόνες), είτε πρόκειται για εικόνες είτε για λέξεις, που απαιτούν ένταση της προσοχής· ακόμα κι αν τα παρακολουθεί κανείς φευγαλέα.
Μαζί με την ένταση συμβαίνει μια ανεξέλεγκτη επέκταση του τώρα. Αυτό το “τώρα” δεν είναι υποχρεωτικά το “σήμερα” ή το “αυτή τη στιγμή”. Είναι μάλλον η αίσθηση που προκύπτει απ’ την υποκειμενική αιώρηση ανάμεσα στη σωματική ακινησία του θεατή / χρήστη μέσα στον “φυσικό” χώρο, και στη διανοητική προσήλωσή του στη διάρκεια, στην ένταση, στην ταυτοχρονία και στην πολυτοπία των ψηφιακών περιεχομένων. Είναι, αν μπορούμε να κάνουμε τον παραλληλισμό, αυτή η επέκταση του τώρα που θα ένοιωθε κάποιος ταξιδιώτης τραίνου ή λεωφορείου, που κοιτάει απ’ το παράθυρο, καθώς το όχημα κινείται με ταχύτητα όχι μόνο στο χώρο αλλά και στο χρόνο. Έτσι ώστε στο τέλος της διαδρομής ...δεν κατάλαβε πως πέρασε η ώρα...

Αυτή η “αίσθηση του τώρα” δεν είναι, κατ’ αρχήν, “στενή” με τον τρόπο που το εννοεί ο ήρωας του Pynchon. Εϊναι πληθωρική· και ταυτόχρονα ρηχή. Οδηγεί όμως σ’ ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Ενώ έχεις δει πολλά, πάρα πολλά, στη διάρκεια της όποιας cyberδιαδρομής σου (στον κυβερνοχώρο, στα social media...) με δυσκολία θυμάσαι ελάχιστα απ’ αυτά· στην επόμενη “είσοδό” σου ακόμα λιγότερα. Μετά από λίγες εισόδους / εξόδους τίποτα. Ενδεχομένως να αποθηκεύεις τις όποιες στιγμές αυτού του διαρκούς “τώρα”· αργότερα, όμως, δεν θυμάσαι καν τι έχεις “αποθηκεύσει”. Το ψηφιακό ή ψηφιοποιημένο προσωπικό παρελθόν εξατμίζεται... Όσο για το μέλλον; Το εγγύς τέτοιο έχει ήδη καταναλωθεί. Το απώτερο χάνεται στο βάθος.
Αυτό το πληθωρικό, διαρκές, ρηχό Τώρα του ψηφιακού σύμπαντος όπως το “ζουν” όλο και περισσότερο οι πρωτοκοσμικές κοινωνίες είναι, πράγματι ένα dt. Ένα dt παράξενο. Το dt των άπειρων dt. Σαν προσωπικός και κοινωνικά εννοημένος χρόνος βιώνεται όχι σαν μεταβλητή εξαρτημένη απ’ το παρελθόν και το μέλλον, αλλά σαν ένα ανεξάρτητο, άμορφο και απροσδιόριστο τρισδιάστατο (3D), που δεν τελειώνει πουθενά και δεν αρχίζει ποτέ· απλά υπάρχει, διατίθεται, απαιτεί “συμμετοχή”. Και επειδή αυτό το πληθωρικό, διαρκές, ρηχό Τώρα μοιάζει σαν αυθύπαρκτο, η “παρακολούθησή του” (που μπορεί να μοιάζει με “εξερεύνηση”, “κοινωνικότητα” ή “απώλεια” ταυτόχρονα) λαχανιάζει τους “επιβάτες” του, τους εξαντλεί ψυχοσυναισθηματικά. Ίσως και ηθικά.
Η Judy Wajcman (καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο L.S.E.) στο πρόσφατο βιβλίο της Πίεση για Χρόνο: Η Επιτάχυνση της Ζωής στον Ψηφιακό Καπιταλισμό υποστηρίζει ότι αυτή η “αναδιάρθρωση της εννοήσης του χρόνου” δεν είναι πρωτοφανής. Και ότι κάτι παρόμοιο συνέβαινε κάθε φορά που κάποιες τεχνολογίες “άλλαζαν την ταχύτητα” των κοινωνικών επικοινωνιών, άρα και των κοινωνικών σχέσεων. Προκαλώντας, ειδικά σε εκείνες τις κοινωνικές ομάδες ή τάξεις που ένοιωθαν ότι χάνουν τον έλεγχο της καθημερινότητάς τους, συναισθηματικές πιέσεις, έως και δυστυχία.
Αυτή η θέση είναι σωστή. Δεν είναι η πρώτη φορά. Όμως (ανάμεσα στις λίγες, δύο ή τρεις φορές των τελευταίων διακοσίων χρόνων) κάθε φορά είναι καινούργια. Ειδικά στον βαθμό που επισημοποιεί και επιτείνει το σπάσιμο οποιουδήποτε δεσμού με το παρελθόν, άρα και την αναγνώριση οποιουδήποτε ιστορικού μέτρου. Συνεπώς το “δεν είναι πρώτη φορά” δεν είναι παρήγορο.
Αντίθετα είναι χρήσιμη η κυρίως θέση του βιβλίου της Wajcman. Ότι, δηλαδή, δεν πρέπει να αποδώσουμε τέτοιου είδους κοινωνικές αποδιαρθρώσεις / αναδιαρθρώσεις, μονόδρομα, μηχανιστικά, στις τεχνολογικές αλλαγές. Σ’ αυτές βρίσκεται η μισή αλήθεια. Η άλλη μισή βρίσκεται στη σχέση των υποκειμένων, στη χρήση αυτών των τεχνολογιών.

Ωστόσο για να γίνουν όχι οι συσκευές και το οικοσύστημά τους αλλά η σχέση μ’ αυτά το κυρίως θέμα, πρέπει κανείς να κρατήσει μια απόσταση. Σα να λέμε να σταματήσει να έχει κολλημένο το προσωπό του στο φινιστρίνι, να τραβηχτεί πίσω, να δει το “κάδρο” του, όλα όσα είναι γύρω γύρω... Να αντιληφθεί ευατόν / εαυτήν μέσα στο όχημα της (καπιταλιστικής) Ιστορίας, μέσα στη διαλεκτική της· όχι στον εξώστη της.

[*] Gravity’s Rainbow, μυθιστόρημα, του Thomas Pynchon, 1973.
[ επιστροφή ]

Ziggy Stardust